«مهره ي مار»
« به نام نقش بند صفحه ي خاك عذار افروزمه رويان افلاك»
(خواجوی کرمانی)
1. مقدّمه:
درس اوّل كتاب ادبيّات فارسي(3)تخصّصي رشته ادبيّات و علوم انساني به عنوان تحميديّه،در بردارنده ي بيت هايي از مثنوي«گل و نوروز»سروده ي شاعر بزرگ قرن هشتم هجري،ابوالعطا كمال الدين محمودبن علي خواجوي كرماني است.از جمله ي آن بيت ها،بيتي است كه در آن به چگونگي آفرينش موجودات از جانب خداوند اشاره شده،آفريدگار را برآفرينش نيكويش كه آفريدگان را مجمو عه اي از ضد ها قرار داده،ستوده است.دراين بيت،به آفرينش«مهره در مار»اشاره گرديده:
« نهد در نار، نورو مهره در مار دهد از نيش ،نوش و خيري از خار»
اين مقاله برآن است تا با جست و جو در آثار بزرگان ادب فارسي،« مهره ي مار» را بهتر بشناساند و خواننده را با برخي از كاربرد هاي آن در متون نظم و نثرآشنا سازد.
2.« مهره ي مار» چيست؟
« مهره ي مار»كه درادب فارسي،به صورت هاي گوناگون چون«مهره ي ارقم،مهره ي اژدهاو…»(1) به كار رفته است،فارسي شده ي واژه ي عربي « حجرالحيه » است.(2)براساس توضيحات مندرج درواژه نامه ها وكتاب هاي پزشكي قديم در باره ي اين واژه، مي توان گفت؛ گذشتگان « مهره ي مار» را بر دو نوع مي دانسته اند:
2–1 :نوع معدني: اين نوع « اجساد سنگ شده ي آمونيت ها ست كه در زمين هاي آهكي دوران دوم زمين شناسي پيدا مي شود» (انوری،1381، ذیل«مهره» ونیز معین،1371،ذیل«پازهر »و«مهره»)وآن «سنگي است ملوّن و از معدن زبرجد به هم مي رسد و جمعي گويند كه زبرجد است و بهترين او ، آن است كه چون بر موضع گزيده ي مار بگذارند بر موضع بچسبد و در حين جذب سّم لون او متغير گردد و بعد از آن كه در شير اندازند به حال آيد.( مؤمن حسینی طبیب،1338،83) بنابر آن چه در سطور قبل آمده ، مهره ي مار ، نوعي پادزهر بوده است كه براي دفع سمّ و زهر از بدن مار گزيدگان از آن استفاده مي شد .
2-2 : نوع حيواني: كه درعقب سر بعضي از ماران و افعي ها قرار دارد. وقتي كه از گوشت جدا مي كنند نرم است و پس از آن تبديل به سنگ مي شود. (محمد پادشاه،1335،ذیل«مهره ی مار») گذشتگان بر اين باور بوده اندكه اين نوع ، نيز مصرف دارويي دارد و از آن مي توان به عنوان پادزهر براي دفع زهر و جادو استفاده كرد.(همان منبع،همان جا و نیزنظامی گنجوی،1376، 131 و انوری،1381،ذیل«مهره» )
اگرچه،در ادب فارسي كاربرد نوع حيواني مهره اي مار و مضمون آفريني و خيال انگيزي از طريق اين واژه،بسيار رايج تر از نوع معدني آن بوده و هست اما بعضي از پژوهشگران و استادان بزرگ ادب فارسي در قرن اخير ، به نقل از برخي كتاب هاي پزشكي قديم ، نوع حيواني آن را ساختگي و مجعول دانسته اند .( محمد پادشاه،1335،ذیل«مهره ی مار» )
به هرطريق،خواه نوع حيواني مهره ي مار ساختگي باشد يا واقعي؛در ادب فارسي،بسيار به كار رفته، مورد توجه طبع بلند پرواز شاعران و نويسندگان و حتّي عامّه ي مردم در فرهنگ جاري عوام قرار گرفته است و آنچه از جست وجو در منابع مختلف ادبي يافته شد،همگي ناظر بر اين نوع است.در ادامه ي مقاله به معاني و مضامين همين نوع«مهره ي مار»پرداخته خواهد شد .
3. برخي از كاربرد هاي« مهره ي مار»در ادب فارسي
3-1 :رايج ترين نوع استفاده از اين واژه ، مضمون سازي از طريق توجّه به خاصّيت شفا بخشي آن به عنوان يك پادزهر است.در اين مفهوم،از آن به«مهره ي نوش،مهره ي نوشين و نيز مهره ي جاندارو» تعبير كرده اند. به عنوان مثال : حكيم نظامي گنجوي در هفت پيكر در وصف پادشاهي مي گويد: سنان وي چون مهره ي مار،نوش بخش است و دفع كننده ي زهر دشمن:
« نوش بخشد به مهره ي مار سنان مـار گيـرد بـه اژدهـاي عنـان»
(نظامی،1376،131 )
خاقاني شرواني، نيز با توجّه به همين نكته ، قلم تواناي خود را هم چون ماري دانسته كه از آن زهر مزاج دشمنان و مهره ي نوش دوستان بر مي خيزد :
« از خامه ي مار شكل خاقاني هر روز دو خاصيت عيان آيد
يا زهر مزاج دشمنان خيـزد يـا مهره ي نـوش دوستان آيد»
(خاقانی،1374، 880)
و نيز اين بيت :
« شمه اي از خاطرش گر بدمد صبح وار مهره ي نوشين كند در دم افعي لعاب»
(خاقانی،1374، 49)
درابيات زيرفرخي سيستاني ، خشم ممدوح خود را چون گزيدن مار مي داند كه از آن جز به مهره ي لطف او نمي توان رست :
« كسي كه خشم تو ، او را به ژرف چاه افكند مـگر به مهر تـو گويد مـــرا ز چـاه برآر
چنان كه هـر كـه مراو را كشنده مــار گزيد اميد رستن خويش افكند به مهره ي مــار»
(فرخی سیستانی،1363، 164)
3-2 : توجه به تضادّ بين مهره و مار : در اين مفهوم،مار موجودي نحس، شوم و خوار شمرده شده و در مقابل مهره ، مفيد ، با ارزش و عزيز تصوّر گرديده است. به عنوان مثال ؛ حكيم ناصر خسرو قبادياني در ابياتي با اشاره به خواري و حقارت دره ي يمگان كه چون ماري بي مقدار است،آن را براي خود هم چون مهره اي بسي عزيز و گرامي مي داند:
« اگر خوار است و بي مقدار يمگان مرا اين جا بسي عزاست و مقدار
اگـرمــار، خـوار و نا ستوده است عزيز است و ستوده مهره ي مار »
(ناصر خسرو،1353، 17)
ابيات زير از نظامي، نيز، به همين تقابل اشاره دارد:
«گــر كسي پرسدت كـه:دانش پــاك زآدمـــي خيــزد ، آدمي از خـــاك
گو:گلاب از گل وگل از خار است نوش درمهره ومهره در مار است»
(نظامی،1376، 41)
3-3 :مضمون سازي از طريق تشبيه مار به دنياي غّدار فريفتگار و ايجاد تناسب بين نعمت هاي دنيوي و مهره ي مار . دراين مفهوم ، شاعر، خواننده را به اين نكته هشدار مي دهد كه توجّه به نعمت دنيا ، تو را از غدر و مكر اين افعي افسون ساز غافل نكند:
« گرت به مهره فريبد زمان چو افعي بدين فسون مشو ايمن ز مهره بازي مار»
(خواجوی کرمانی،1374، 53)
اين مفهوم ، مي تواند تلميحي زيبا به رانده شدن حضرت آدم (ع) از بهشت و دسيسه ي شيطان و دخالت مار در اين ماجرا داشته باشد كه اين موجود را درادب فارسي ، نحس و شوم و منفور ساخته است . بيت زير ، نيز مي تواند ناظر بر اين معني باشد :
« بيچاره ما كه بسته ي دارشش دريم بر بوي مهره، خسته ي آن مار نه سريم »
(همان منبع،142)
3-4 :تشبيه خال و زلف دوست به مهره ومار : اين نكته نيز نگاه باريك بين شاعران رخود جلب كرده سبب گرديده تا با استفاده از اين دقيقه به نگارگري و آرايه بندي اشعار خويش بپردازند:
« به بوي خال تو،جانم اسير زلف تو شد براي مهره كسي ، جـان فداي مـار كند »
(همان منبع،234)
و اين بيت زيبا :
« خطّ و لب شكّر شكنت ، طوطي و شكّر خال سيه و زلف كژت ، مهره و ارقم »
(همان منبع،82)
3-5:كاربرد اين واژه در قالب يك ضرب المثـل: درادب فارسي و درفرهنگ عام« مهره ي مار داشتن »
به معني «جذّاب بودن» و«مورد توجّه ديگران قرار گرفتن» به كار رفته است.(ر.ک به انوری،1381،ذیل واژه ی«مهره»)در اين مفهوم« كسي كه مهره ي مار دارد» بر فردي دلالت مي كند كه«همه كسي را دوست گيرند و همه كس به معاشرت او گرايند،نظير آن كه بگويند مِهرگياه دارد».(دهخدا،1363، 4، 1763)مثل جمله اي كه در فرهنگ بزرگ سخن از آثار جمال مير صادقي نقل شده است:« آقاي ملك محمدي،مهره ي مار دارد.همه مي خواهند اسم بچه هايشان را در مدرسه ي ايشان بنويسند»(انوری،1381، ذیل واژه ی«مهره») و نيز:« نمي دانم بااين همه بلايي كه بر سر من اورده اي با اين اخلاق تند و تيزت چرا باز اين قدر تو را مي خواهم .انگار مهره مار داري».(حاج سید جوادی،1377، 427)
4 :توضيح بيت خواجوي كرماني
«نهد در نار ، نور و مهره در مار دهد از نيش ، نوش و خيري از خار»
به يقين ،خواجو ، در اين بيت ، به قدرت بي پايان خداوند و آفرينش نيكوي او اشاره دارد و براي بيان مقصود خويش ، از تضاد و تقابل زيبايي كه در خلقت موجودات به كار رفته، بهره گرفته است . اين ويژگي آفرينش مخلوقات كه پروردگار ، آن ها را مجموعه اي از اضداد آفريده ، دست مايه ي شاعر چيره دست گرديده تا بدين وسيله ذات باري را بستايد . خداوندي را سپاس گويد و سخن را با نام او آغاز كند كه درخشش و روشنايي را به آتش سوزان بخشيده است . پاد زهر و خاصيّت شفا بخشي را هم در مار گزنده و سمّي قرار داده . زنبور نيش دار را منبع و منشاء شهد گواراي عسل نموده است و در كنار خار دل خراش و بي مقدار ، گل دل ربا و جان فزا را آفريده است (3) تا حكمت عظيم او بر بندگان بيش از پيش آشكار گردد و آنان ، حقيقت ،((تُعرَفُ الاَشياءُ بِاَضدادِها )) رابهتردریابند.
لورن آيزلي ، نويسنده، هر وقت كه مي خواست الهام بگيرد براي نوشتن مي رفت لب اقيانوسي كه نزديك خانه اش بود وشروع مي كرد به قدم زدن يك روز هنگام قدم زدن ، نگاهش افتاد به پايين ساحل وجواني را ديد كه رفتار عجيبي داشت .كنجكاو شد . رفت سراغ آن جوان و از نزديك ديد كه او مرتّب خم مي شود روي ساحل ،يك ستاره ي دريايي برمي دارد، مي دود به سمت اقيانوس وستاره ي دريايي را پرتاب مي كند توي آب .از او پرسيد: « چرا اين كار را مي كني ؟»