شیرین ادب

      درس اول/ ستایش خدا   1- به نام آن نگارگری که این جهان خاکی را با چهره ی زیبای فرشتگان به وجود آورد.   2- خداوندی که به علتی نیاز ندارد و علت العلل است و خداوندی که هیچ گونه سستی در جهان او وجود ندارد .   3- عقل وخیال انسان هرگز او را در نخواهد یافت و عقل انسان با چگونگی و چرایی او کاری ندارد (یعنی او را نمی توان به طور کامل شناخت .)   4- کسی با خدا نیست اما او با همه هست تمام جهان فانی هست اما او باقی.   5- خداوندی که ابتدای وجودی برای او قائل نمی شویم و آن بخشنده ای که همیشه است و پایانی ندارد   6- خداوند به ماه دستور داد که روشنایی را در همه جا بگسترد و به ستاره ی عطارد دستور داد که بنوسید.   7- خداوند پیامبر را دوست خود خوانده است و او را از پایین ترین رتبه به بالاترین مقام یعنی معراج رسانده است.     نعت پیامبر(ص)   1- او پیامبری داری خوی نیک و عادات پسندیده است پیامبر خداست برامت و شفاعت کننده ی گروه های مردم است.   2-پیامبر خدا رسول پیامبران است و رسول پیشوایان راه و او کسی است که جبرییل بر او فرود می آمد.(پیامبر اسلام، آخرین پیامبر و کسی است که جبرییل با او صحبت می کرد)   3-پیامبری که هنوز وحی بر او تمام نشده بود ، با رسالت خود آثار همه ادیان را منسوخ کرد.   4-هنگامی که پیامبر تصمیم به انذار مشرکان گرفت، با معجزه ی خود ماه را به دو نیم کرد.   5- هنگامی که شهرت پیامبر در همه ی دنیا پیچیده ، کاخ کسری هنگام تولد پیامبر شکافت برداشت (حکومت ساسانیان سست شد).   6- پیامبرشبی بر اسب خود سوار شد و به آسمان رفت چنانکه از نظرجاه و مقام نیز از فرشتگان بالاتر رفت .   7- پیامبر در شب معراج آن چنان بالا رفت که  در آسمان هفتم دیگر جبرییل نتوانست با او بیاید.   8- پیامبر به حضرت جبرییل گفت : ای آورنده ی وحی بالا  تر بیا   9- جبرییل گفت : دیگر اجازه ندارم بالا تر بیایم ، من این جا می مانم زیرا که دیگر قدرتی برای بالا آمدن ندارم.   10-جبرییل گفت :اگر به اندازه ی سرمویی بالاتر بیایم نور تجلی ذات خداوند مرا می سوزاند .   11-ای فرستاده ی خدا بر مردم چگونه می توانم تو را ستایش کنم که شایسته ی تو باشد.   12-خدا تو را وصف و ستایش کرد و تو را بزرگ شمرده و حضرت جبرییل به خاطر مقام و منزلت تو زمین را بوسید.   13-سعدی این انسان ناقص چگونه تو را ای پیامبر توصیف کند.درود بر تو ای پیامبر.    درس دوم/رستم و اسفندیار (1)   1 . بلبل در باغ و بوستان حکایت از یک داستان غم انگیز دارد و گل با شنیدن صدای بلبل رشد می کند.   2 . چه کسی زبان بلبل را می فهمد و می داند که او چه می گوید و چه کسی می داند آواز (ناله و زاری) بلبل بر روی شاخه ی گل (کنارگل – زیر گل ) به چه علت است.   3 . بلبل به خاطر مرگ اسفندیار ناله و زاری می کند . زیرا او کاری جز ناله و زاری ندارد .   4 . مرگ اسفندیار در زابل است به دست رستم پسر زال.   5 و6 .  اگر تخت و تاج پادشاهی را از من می خواهی سپاه خود را آماده کن و به سمت سیستان برو و هنگامی به آن جا رسیدی دست رستم را ببند ، در حالی که دستهای او را  با ریسمان بسته ای به سمت من بیاور.   7 . در جهان هرکس که با نیکی سرو کار دارد تلاش می کند که با پادشاهان  سازش کند.   (از آنان اطاعت کند )   8. در مدت پادشاهی لهراسب  شاه تو(رستم)، به آن درگاه نیامدی.(لهراسب پور گشتاسب بود)    9 . هنگامی که لهراسب شاه کشور ایران را به پسرش گشتاسب داد تو(رستم) به سوی تخت او نیامدی .    10 . اکنون بدون سپاه و لشکر به پیش تو می آیم ، تا هر چه شاه گفته است، بشنوم.   11. سخنان بیهوده را از من دور کن و بدی را بر اهریمن روا دار و با او پیکار کن نه با  من.                12. آن چه که تا الان کسی به من نگفته است ، تو به من نگو و با گستاخی کار بیهوده ای   انجام نده.    13. دل رستم پس از شنیدن سخنان اسفندیار پر از غم اندوه شد و دنیا در مقابلش مانند  جنگلی انبوه شد (دنیا در مقابل چشمانش تیره و تار شد).   14 . 15 .که اگر من در مقابل او تسلیم شوم و یا افتخاری کسب کنم و به او آسیبی برسانم  این دو کار هر دو ناپسندیده می باشد، زیرا رسمی تازه وبدعتی (کار) زشت می باشد .   16 . اگر من دست به بند او بدهم نام من بسیار زشت می شود  و هم چنین اگر اسفندیار را بکشم سر انجام بدی در انتظارم است .   17. در تمام جهان هرکس که سختی می گوید (تا جهان باقی است ) سرزنش کردن من (رستم) از بین نمی رود.   18. که رستم بوسیله جنگ جوی جوانی زخمی شد و اسفندیار به زابل رفت و دست او را  بست.   19. نام من با بدی یاد میشود و دیگر در جهان برایم آبرو و اعتباری نمی ماند.   20. و اگر من بدست اسفندیار کشته شوم دیگر برای مردم زابلستان آبرو و اعتباری باقی نمی ماند.   22. رستم به اسفندیار گفت : ای کسی که دنبال شهرت هستی اگر آرزوی تواین است.   23. پیکرت را مهمان سم رخش می کنم (با رخش بر جنازه ات می تازم) تن تو را با گرز و کوپال درمان می کنم .   24. تو فردا نیزه ی مرا می بینی و سرعت و مهارت مرا در تیر اندازی خواهی دید .   25. از این به بعد تو در مقابل پهلوانان نمی توانی در میدان جنگ مبارزه کنی.   26 . هنگامی  که روز جنگ فرا رسید ، رستم لباس جنگی خود را پوشید.   27. ریسمانی به ترک بند زین بست (برای این که زین را محکم تر کند ) بر آن اسبی که به  بزرگی مانند فیل بود نشست.   28 . به کنار رودخانه ی  هیرمند آمد در حالی که بسیار متاسف بود و بر لبش پند و اندرز جاری بود.   29. از رودخانه ی هیرمند عبور کرد و به بالای تپه ای رفت و از کار جهان بسیار شگفت زده بود.   30. فریاد بر آورد که ای اسفندیار با شکوه هم نبرد تو آمد، آماده ی جنگ باش.   31و 32. هنگامی که اسفندیار سخنان رستم جنگ جو ی پیر را شنید خندید و گفت: چونان که می بینی از لحظه ای که بیدار شدم ،آماده جنگ هستم .   33. اسفندیار دستور داد تا اسب او را آماده کنند و به نزدیک او آوردند.   34. هنگامی که اسفندیار لباس جنگ خود را پوشید کسی مانند او نیرومند و شاد نبود.   35. اسفندیار ته نیزه را به زمین کوبید و به روی زین اسب پرید.   36. اسفندیار مانند پلنگی که پشت گور خر قرار گیرد و او را بکشد بر روی اسب قرار گرفت.   37. آن دو جنگ جو این گونه با یکدیگر شروع به جنگ کردند  و تو فکر کردی که در جهان شادی وجود ندارد.   38. هنگامی که دو جنگ جوی پیر و جوان (رستم و اسفندیار ) به یکدیگر نزدیگ شدند.   39. از اسب هر دو جنگ جو فریادی بر آمد  و تو فکر کردی یا  گمان کردی که میدان جنگ دریده شد.(پاره شد)   40. رستم با صدای بلند گفت : کی ای پادشاه دل شاد و خوشحال و کسی که بخت و اقبال خوبی داری   41. اگر می خواهی که جنگ به وجود آید و خون ریخته شود و میدان جنگی درست شود.   42. بگو تا جنگ جویانی از زابل بیاورم در حالی که شمشیر های ساخته شده از کابل را داشته باشد.   43. در این میدان جنگ با هم شروع به جنگ کنند و ما این جا تامَل کنیم (استراحت کنیم).   44 . اگر تنها هدف تو خون ریزی باشد و تلاش جنگ جویان و مبارزه ی آنها را تماشا کنی.   45. اسفندیار به رستم این گونه پاسخ داد که چرا این چنین سخن های بیهوده می گویی.   46. چه نیازی است که با مردم زابل بجنگم؟ و یا باید مردم ایران و توران (کابل) با هم جنگ کنند؟   47. آیین و دین من این گونه نیست و این کار در دین من سزاوار و شایسته نیست .   48. که من مردم ایران را از بین ببرم تا این که خود در جهان به پادشاهی و قدرت برسم.   49.اگر تو نیاز به کمک داری با خود بیاور، من نیازی به کمک ندارم.   50. آن دو جنگ جو با هم عهد بستند که کسی در جنگ به آنها کمک نکند.   درس سوم/ رستم و اسفندیار  (2)   1. آن دو پهلوان با تیر ساخته شده از چوب درخت خدنگ با يكديگر آن چنان مبارزه کردند که خورشید  از جنگ بین آنها رنگش عوض شد.(ترسید)   2. از نوک فلزی تير هر دو جنگ جوی آتش جنگ برافروخته شد(جنگ بین دو دلاور شروع شد). به گونه ای که لباس جنگی هر دو جنگ جو پاره شد.   3. اسفند یار به خاطر مرگ فرزندانش بخاطر طولانی شدن جنگ ناراحت و غمگین شد و ابروهایش در هم پیچید و خشمگین شد.   4. هنگامی که اسفندیار به کمان خود دست برد کسی نمی دانست از تیر او در امان بماند.   5. هنگامی که اسفندیار  تیر را از دست رها کرد تن رستم و اسب او زخمی شد.   6. هنگامی که رستم و رخش از جنگ با اسفندیار درمانده شدن به فکر چاره افتادند .   7. رسم مانند باد به سرعت از رخش پیاده شد و به طرف تپه بلندی رفت (فرار کرد ).   8. رخش سفید رنگ و درخشان به سمت خانه رفت و از صاحب خود (رستم ) جدا شد.   9. تمام پيكر رستم پر از خون شد و آن هيكل نیرومند سست و لرزان شد .   10. تو سیستانی مگر فراموش کردی که من چقدر قدرت در تیر اندازی و جنگ دارم .   11. تو اکنون با حیله و نيرنگ زال تندرست هستی و گر نه مرگ  تو نزدیک بود .   12.من امروز تو به زمین می کوبم تا از این پس دیگر زال تو را زنده نبیند.   13. از خداوند جهان بترس و عقل و خرد خود را به خاطر احساست تباه نکن (تابع احساسات خودت نباش).   14.من امروز برای جنگ به میدان نیامدم بلکه برای عذر خواهی و حفظ آبرو و اعتبار آمده ام .   15. تو با من ظالمانه رفتار مي كني و عقل و خرد خود را نادیده گرفتی .   16. کمان را آماده کرد و تیر درخت گز را در آن نهاد ؛ همان تیری که نوک آن به آب (زر) آغشته بود .   17. تیر درخت گز را در کمان آماده كشيد و سر خویش را به سوی آسمان بلند کرد .   18. گفت: ای خداوند آفريننده خورشید و افزایش دهنده ی دانش و شكوه و قدرت .   19. تو جان پاک مرا می بینی و از قدرت من خبر داری و از فکر و اندیشه من خبر داری.   20. که تلاش فراوانی کردم تا اسفندیار از جنگ صرف نظر کند .   21.  تو میدانی که اسفندیار ظالمانه برخورد می کند و ادعای مردانگی می کند.   22. مرا به خاطر این گناهم (کشتن اسفندیار) کیفر و مجازات نکن؛ ای آفريننده ماه و ستاره .   23. رستم تیر گز را همان گونه که سیمرغ گفته بود در کمان قرار داد.   24. تیر را بر چشم اسفندیار زد و جهان در مقابل چشمان آن دلاور تیره و تار شد.   25. قامت اسفندیار خم شد و بر زمین افتاد و شکوه و عظمت پادشاهی از او رفت .        درس چهارم/ بازرگان و دزد   در شهر بغداد مردی زندگی می کرد که در آغاز جوانی به جستجوی کار افراد دزد می پرداخت و هر کجا سرقتی می شد وارد می شد و اموال سرقت شده را پیدا می کرد و به صاحب مال می داد. آن مرد در پایان زندگی از آن کار توبه کرد و به شغل پارچه فروشی پرداخت .در یکی از شب ها دزدی قصد مغازه ی او کرد. در آغاز شب خود را در پوشش و ظاهر صاحب مغازه در آورد و شمعی کوچک و دسته کلید ی که برای باز کردن در دکان آماده شده بود در آستین خود گذاشت و به بازار پارچه فروشان آمد و پاسبانی را که مامور نگهبانی بازار پارچه فروشان بود صدا کرد و در تاریکی شمعی به او داد. دزد گفت :شمع را روشن کن که برای من کار مهمی در مغازه پیش آمده است و دزد رفت و در مغازه را باز کرد. و زمانی که پاسبان شمع را آ ورد او به درون مغازه  رفته بود . دزد شمع را به گونه ای از دست نگهبان گرفت که نگهبان صورتش را ندید و چون دید که نگهبان مواظبت می کند  و به شک افتاده است بر جای صاحب مغازه نشست و دفتر حساب رسی مغازه که آن جا بود بر داشت و جلوی خود گذاشت و به خواندن آن مشغول شد.   نگهبان خیال کرد که در حال حساب رسی است. وقتی که شب به صبح نزديك شده (شب به پایان رسید) به نگهبان گفت :باربری را صدا کن تا مقداری از این پارچه ها را با من به خانه برده و پولی به نگهبان داد. دزد به نگهبان گفت :من امشب به تو زحمت زیادی داده ام این پول را صرف مخارج زندگی خود کن. وقتی که مرد باربر رسید؛ آن دزد چهار بقچه پر از لباس های قیمتی  آماده کرد و روی هم چیده بود و باربر بارها را بر دوش گذاشت؛ و دزد در مغازه را بسته و از آنجا رفت.   وقتی که صبح شد صاحب مغازه آمد . زمانی که نگهبان صاحب مغازه را از دور دید. او را مورد شکر و سپاس قرار داد و به او گفت : بچه ها ی من با آن انعام که تو دیشب به من دادی شب خوشی را گذرانیدند . خداوند دارايي  تو را از فزون کند.   مرد پارچه فروش از گفتار نگهبان تعجب کرد اما چون مرد عاقلی بود هیچ جوابی به نگهبان نداد و در مغازه اش را باز کرد بسیاری از پارچه های با ارزشی که داشت در مغازه ندید . با زیرکی و اطمینان کامل جریان را فهمید و از خود هیچ عکس العمل و نگرانی نشان نداد و با صبر و برد باری کامل نگهبان را صدا کرد و از او پرسید : دیشب چه کسی این لباس ها را برداشت . نگهبان گفت : توبه من نگفتی که باربری بیاور که پارچه هایم را با من به خانه ام بیاورد؟ صاحب مغازه گفت : بله من گفتم اما چون هوا تاریک بود و من خواب آلود بودم نمی دانم که کدام باربر با من آمده بود برو آن شخص را نزد من بیاور . نگهبان باربر را پیدا کرد و نزد پارچه فروش (صاحب مغازه ) آورد . پارچه فروش در مغازه اش را بسته و زمانی که از محدوده بازار خارج شد. از مرد باربر پرسید که دیشب پارچه ها را همراه من کجا بردی چون دیشب مست و بی هوش بودم و اکنون از یاد برده ام . باربر جواب داد : به فلان ورودی آب از ورودهای رود دجله ملوانی تقاضا کردی و من او را حاضر کردم و از پیش تو رفتم .   پارچه فروش گفت : مرا به آن ورودی ببر و ملوان را به من نشان بده .مرد باربر ملوان را به پارچه فروش نشان داد . پارچه فروش با ملوان در کشتی نشسته و از او پرسید : که امروز برادرم با من پارچه ها از کدام مسیر رفت. ملوان گفت : از از فلان محل ورود آب ، پارچه فروش به او گفت : که مرا به آن محل ببر چون به آن محل با کشتی رسید .سوال کرد که کدام باربر آن پارچه ها را جابجا کرد. ملوان به او معرفی کرد . پارچه فروش گفت باربر را بیاور و او حاضر نمود . پارچه فروش پول اندکی به باربر داد و به او گفت :مرا به آن محلی ببر که امروز پارچه ها را با برادرم به آن جا بردی . باربر پارچه فروش را به مغازه ای که در دورترین نقطه رود و رو به رو صحرا قرار گرفته بود ببرد و گفت که پارچه ها را در این مغازه گذاشته است پارچه فروش با تلاش بسیار قفل در مغازه را باز کرد پارچه هایش به همان شکل و نشانی که بسته بود دید و مشاهده کرد گلیمی در آن خانه که بر روی ریسمانی آویزان کرده بودند . گلیم را برداشت و باز کرد لباس هایش را در گلیم پیچید و به باربر گفت :بردار. باربر بارها را بر دوش گرفته و به سوی محلی رفت که از آنجا آمده بودش و وقتی که از مغازه خارج شد . در راه با دزد رو به رو شد و دوزد با دیدن آن صحنه غمگین شد . اما اصلا به روی خود نیاورد و همراه آن دو (پارچه فروش و باربر ) راه افتاد و زمانی که به کنار رود رسیدند و باربر کمک خواست تا پارچه ها را داخل کشتی ببرد ، دزد به او کمک کرد و زمانی که پارچه ها را وارد کشتی کرد . دزد گلیم خود را بر داشت و به دوش گرفت و دزد گفت: ای برادر تو را به امان خدا سپردم و هر کدام از ما به حق خود رسیدیم و پارچه فروش مال خود را به سلامت باز گردانید.       درس هفتم / بردار كردن حسنك   ب 1 ) در آغازفصلی از چگونگي اعدام كردن اين مرد (حسنک ) خواهم نوشت سپس به اصل داستان مي پردازم! اكنون كه من اين داستان را شروع مي كنم. از اين عده كه من درباره ی آنها سخن مي گويم يكي دو نفر زنده اند در گوشه ای  منزوي هستند و خواجه  بوسهل زوزني چند سالي است كه مرده است . و در آن دنيا گرفتار اعمالي است كه در اين دنيا انجام داده بود و ما با آن كاري نداريم . هر چند او به من بدي كرد . به هر حال عمر من  شصت و پنج رسيده است؛ و به دنبال وي من هم بايد بروم. در اين كتاب تاريخي كه مي نويسم سخي نمي گويم كه به طرفداري از شخص خاصي و بيهوده گويي كشيده شود و خوانندگان اين نوشته مي گويند :«اين پير مرد دروغ گو شرم نمی کند»، بلكه مطالبي خواهم نوشت كه خوانندگان در آن نوشته با من هم عقيده و موافق باشند و سرزنشي نكند .   ب2 ) اين بوسهل زوزني مردي بزرگ زاده و با عظمت و دانشمند و اهل ادب بود . اما بد خواهي و بد خلقي جزء ذاتش بود زيرا كه در آفرينش خدا دگرگوني نيست و بد رفتاري او به گونه اي بود كه هيچ گونه دلسوزي و مهرباني در وجود او نبود و پيوسته منتظر بود تا پادشاهي بزرگ و ستمگر بر يكي از خدمت كاران عصباني شود . و او را آسيب برساند و بازداشت نمايد (از كار بر كنار كند) آنگاه بوسهل زوزني از گوشه اي بر مي خواست و موقعيت را متناسب مي شمرد و سخن چيني و بد گويي  مي كرد  و بد گويي و رنج و عذاب زيادي به اين خدمت كار مي رسانيد. (صفحه دوم)  و سپس ادعا مي كرد كه فلان خدمتكار را من بازداشت كردم- اگر كار بدي انجام داد به عاقبت بد رفتاري خود رسيد اما عاقلان مي دانستند كه اين طور نيست او بيهوده سخن مي گويد و به ظاهر سري تكان مي دارند و پنهاني براي بيهوده گويي او مي خنديدند و مي گفتند كه وي بيهوده سخن ميگويد، به جز استاد من بو نصر مشكان که نتوانست به او آسيبي بزند با همه ی نيرنگ هاي خود نتوانست نقشه ی خود را عملي بسازد و آنچه درباره وي مي گفت نتوانست به آرزويش برسد زيرا تقدير الهي با سخن چيني ها ی او موافق نبود و ديگر بو نصر مشكان مردي دور انديش بود؛ در روزگار سلطان محمود- خدا از او راضی باشد – بدون آنكه كوچكترين خيانتي در حق او بكند .مطابق ميل سلطان مسعود – خدا او را رحمت كند- رفتار مي كرد. چون از شواهد مي فهميد كه او بعد از سلطان محمود پادشاه خواهد شد (تخت پادشاهي پس از پدر به وي مي رسد) اما روش حسنك غير روش بونصر مشكان بود زيرا كه به ميل و آرزوي سلطان محمد و رضايت خاطر سلطان محمود سلطان مسعود را اذیت کرد که آنها را نمی توان تحمل کرد. تا چه به پادشاه (سلطان مسعود) برسد . همان طور كه جعفر برمكي و اين دسته در روزگار هارون الرشيد وزيري كردند  (شغل وزيري داشتند) سر انجام كار همه آنها مثل پايان كار  حسنك به مرگ انجاميد . و بو سهل زوزني با تمام مقام و ثروت و خدمت کارانش در مقابل حسنك  قطره اي آب در مقابل رود بود، امّا حساب فضل و دانش جداست (حسنك از نظر فضل و دانش از بوسهل  بر تر است) و ستم هایي كه از  بوسهل به حسنك رسيد، يكي آن بود كه به عبدوس گفته بود: سلطان مسعود را  بگو كه من هرچه مي كنم به فرمان سلطان محمود مي كنم ، اگر زماني تخت پادشاهي به تو (سلطان مسعود) برسد حسنك  بايد به دار آویخته شود. به ناچار زماني كه سلطان مسعود به پادشاهي رسيد حسنك به دار آويخته شد و بو سهل زوزني و بقيه چه كاره هستند ؟ زيرا كه حسنك سر انجام بي باكي و دشمني با سلطان مسعود را که انجام داده بود گرفتار شد.   ب 3 ) هنگامي كه حسنك را از شهر بست به شهر هرات آوردند . بو سهل زوزني او را به غلام خويش (خدمتكارش ) علي رايض سپرد و انواع تحقيرها و اهانت ها به حسنك  رسيد زيرا هيچ گونه تحقيق و بازرسي وجود نداشت و انتقام ها و كينه جويي ها ی فراوان صورت گرفت و به همين سبب مردم عليه بوسهل اعتراض نمودند كه انسان شكست خورده و از پا افتاده را مي توان زد؛ اما مردانگي آناست كه گفته اند: در زمان قدرت و توانندي عفو و گذشت كردن را پيشه خود بسازيد.   ب 4) وقتي كه سلطان مسعود خداوند از او خشنود باد – از هرات عازم بلخ شد، علي رايض حسنک را دست بسته می برد مخفيانه از اعمال و رفتار ناشايسته و دشمنی و ظلم و ستم نسبت به خنک انجام داد، هر چند علی رایعنی پنهانی به من گفت- که «هر چه كه بوسهل  دستور داده بود از رفتار ناپسند در مورد این مرد، از هر ده تا يك نمونه عليه حسنك به كاربردم و خيلي واهمه داشتم.» و بوسهل در شهر بلخ سلطان مسعود را تحريك كرده كه ناچار حسنك را بايد اعدام نمود و سلطان مسعود از بس كه صبور و بخشنده بود، در مقابل او سكوت اختيار كرد.   ب 5) و متعمد عبدوس گفت : بعد از مرگ حسنک روزی از استادم شنیدم که سلطان مسعود، به بو سهل گفت : برای اعدام حسنک دلیل و بهانه ای باید داشت. بو سهل گفت: «چه دلیلی از این بزرگتر که او قرمطی (پیرو فرقه اسماعیلی) است و از خلیفه فاطمی مصر خلعت و پاداش گرفته است تا خلیفه بغداد امیر محمد را که خداوند او را حفظ کند آزار دهد و نامه نگاری و مکاتبه از سلطان محمود قطع کرد و اکنون نیز آن سخن می گوید و در خاطر سلطان (مسعود) هست که در شهر نیشابور بود، فرستاده ی خلیفه آمد و جامعه (لباس) آورد و فرمان و پیغام در این باره چگونه بود. باید دستور خلیفه را در این زمینه رعایت کرد» سلطان مسعود گفت: «باید در این مورد فکر کنم.»   ب 6) و بعد از این با استادم (بو نصر مشکان) خلوتی کرد .او این گونه بیان کرد که در آن خلوت چه چیزهایی مطرح شد .استادم گفت : که سلطان مسعود مرا از موضوع حسنک سوال کرد، پس از جریان  خلیفه عباسی پرسید و سوال کرد که نظر شما در مورد دین و عقیده و خلعت  گرفتن (لباس گرفتن) حسنک از مصریان چیست؟ من سخن آغاز کردم و رفتن حسنک به حج را بیان کردم تا زمانی که از مدینه در راه شام به وادی القری برگشت و خلعت مصری بنا به ضرورت گرفت و ازموصل  راهش را عوض کرد و به بغداد بر نگشتن و خلیفه ناراحت شد که همانا به دستور سلطان محمود است  همه را به طور کامل شرح دادم. سلطان مسعود گفت : که در این مورد گناه حسنک چیست که اگر از راه صحرا ی عربستان می آمد . آن جماعت  را به کشتن می داد؟ گفتم همین طور بود  اما برای خلیفه به چند شکل گزارش داده اند تا کاملا رنجیده خاطر شد و ناراحت و خشمگین شد و حسنک را  قرمطی نامید . و در این مورد نامه ها نوشته شد و رفت و آمد ها صورت گرفته است. سلطان محمود همان طور که لجاجت و سر سختی و دشمنی وی اقتضا می کرد .روزی گفت: «باید به آن خلیفه ی نادان و کم عقل نامه نوشت و گفت که من به خاطر عباسیان در همه جا ی جهان به تعقیب و جستجوی قر مطیان هستم و اگر قرمطی بودن کسی ثابت شود اعدام می گردد و اگر بر من ثابت شود که حسنک قرمطی است، خبر به امیر محمود می دادند که در مورد او چه کار باید بکنیم. من او را پرورش دادم و با خانواده ی من یکی است و اگر او قرمطی  باشد من هم قرمطی هستم.» به عدالت خانه برگشتم و همان گونه که حاکمان نامه می نویسند  نامه ای نو شتم و سر انجا م پس از رفت آمد بسیار قرار شد آن خلعت  که حسنک گرفته بود  و همه چیز های  تازه و کم یا بی که  برای سلطان محمود فرستاده بود، با فرستادن به بغداد بفرستد تا سوخته و نابود گردد.   و زماني که فرستاده برگشت. سلطان پرسيد كه: «آن هدايا را درکدام  محل سوزاندند؟» زيرا امير از اين كه خليفه، حسنك  را قرمطی خوانده بود بسیار رنجیده شده  بود. با وجود آن، در پنهاني ترس و جانب داري در خليفه شدت مي گرفت تا زماني كه سلطان محمود مرد. من همه  ی چيز هایي را كه روي داده بود  به طور كامل بيان كردم گفت: فهميدم.   ب7) البته بوسهل بعد از اين مجلس باز هم بيكار ننشست و به تحريك سلطان مسعود پرداخت . روز سه شنبه 27 صفر همين كه همه چیز مهیا شد. سلطان به خواجه بونصر گفت: «بايد در تالار انتظار بنشينيم زيرا حسنك را به آن جا همراه با قضات و شاهدان عادل مي آورند تا آن چه را که  حسنك خريده است، تماماً به نام ما  (سلطان مسعود) نوشته شود و حسنك نيز گواهي دهد. خواجه احمد گفت: چنين كاری انجام مي دهم: و به تالار رفت و بزرگان و رئيس ديوان و نويسندگان و بوسهل زوزني به آنجا آمدند. و سطان مسعود، دانشمند آگاه و فرمانده لشكر، و نصر خلف را به نمایندگی به آنجا فرستاد، و قضاتي از بلخ و ثروتمندان و دانشمندان و فقهای ديني و شاهدان عادل و تصديق كنندگان گفتار در آن مجلس گرد آمده بودند . همين كه زمينه ی كار فراهم شد (آماده شد)- من كه ابولفضل هستم وعده اي كه در بيرون تالار روي سكوها نشسته بودند همگي انتظار ورود حسنك بودیم- يك ساعت طول كشيد، سر انجام حسنك بدون بند و زنجير ظاهر شد، لباس و بالا پوشي تيره و كهنه (سياه و تقريبا كهنه)، قبا و عبايي بسيار پاكيزه و عمامه نيشابوري كهنه بر سر مرتب شده (مرتب كرده ) و كفش هاي ميكاييلي تازه در پا داشت و موهاي سرش مرتب و صاف كه كمي از زير عمامه نمايان بود و نگهبان زندان و علي رايض و افراد بسياري از هر گروه. او را به تالار بردند و تا نزديك نماز ظهر ماند .سپس او را بيرون آوردند و دوباره به زندان بردند و به دنبال  وي قاضي و فقیهان بيرون آمدند. همين قدر شنيدم كه دو نفر به هم مي گفتند: «چه كسي خواجه بو سهل را به اين كار برانگیخت؟ كه آبرو خود را برد.» به دنبال همه، خواجه احمد هم با بزرگان بيرون آمد و به خانه ي خويش برگشت.   8 ب ) و نصر خلف دوست من كه آن جا حاضر بود. از او سوال كردم كه چه اتفاقي افتاد ؟ نصر خلف گفت وقتي كه حسنك آمد، خواجه احمد از جاي خود بلند شد؛ چون او اينگونه  به حسنك احترام گذاشت، ديگران همه از جايشان خواسته يا نا خواسته بلند شدند . بوسهل زوزني نمي توانست خشم و غضب خود را پنهان كند؛ نيمه تمام با  اکراه   بلند شد و از زير خشم زير لب غرغر ميكرد. خواجه احمد به او  گفت: «تو هيچ كاري را درست انجام نمی دهی. بوسهل  به شدت خشمگين شد، و خواجه احمد، هر چه خواست حذف حسنك پیش او بنشيند به وي اجازه نداد و در دست راست من، (منظور ازمن نصر خلف) نشست و بر سمت راست خود بو نصر مشكان را نشاند و بو سهل در سمت چپ خواجه احمد نشست و از اين عمل هم بو سهل بيشتر عصباني شد.   ب9) و خواجه احمد رو به حسنك كرد و گفت: حسنك چگونه اي و روزگار را چگونه سپري ميكني؟ حسنك گفت خدا را شكر خواجه احمد گفت : ناراحت و نگران نباش كه اين گونه رنج ها براي انسان هاي بزرگ پيش مي آيد، بايد آن چه خواست خداوند است اطاعت نمود . زيرا تا جان در بدن است اميد صد هزار را حتي فراغت و گشايش در كار وجود دارد. بو سهل تاب و تحمل اش تمام شد.بو سهل گفت: براي خواجه احمد چه فايده اي دارد كه چنين سگ قرمطی که او را به دار خواهد آويخت به فرمان خليفه بغداد، خواهد كشت اين گونه سخن بگويد؟ خواجه احمد با خشم به بوسهل نگاه كرد. حسنك گفت: «نمي دانم سگ كيست . همه ي مردم خانواده  من و آنچه كه به من تعلق دارد از وسايل زندگي و بزرگي و ثروت، مرا مي شناسند. عمري را به نعمت و كار هاي بزرگ پشت سر گذاشتم و پايان كار همه ي انسان ها مرگ است. اگر اكنون زمان مرگ من فرا رسيده است (باشد)، هيچ كس نمي تواند از آن مانع شود كه مرا به دار بياويزند يا به شكل ديگري بكشند، زيرا من بزرگتر از امام حسين(ع) نسيتم! اين خواجه بوسهل كه اين گونه در حق من سخن مي گويد در گذشته در شعر خويش مرا به مدح و ستايش كرده است و پشت در خانه من ايستاده است، خلف اما سخن قرمطی جدا از این مطلب است، و همه می دانند که قبلا به اتهام قرمطي بودن او بازداشت شده بود نه من. اما در مورد خود از اين چيز ها نمي دانم.»   ب 10) بوسهل عصباني شد و فرياد زد  و مي خواست فحش  دهد، خواجه احمد بر سرش فرياد كشيد و گفت :اين مجلس شاه كه ما نشسته ايم هيچ احترامي در آن نيست؟ ما براي انجام كاري در اين جا جمع شده ايم؛ و  بعد از انجام كار، هرچه مي خواهي بكن اين مدت 6،5 ماه است  كه اسير شماست. بوسهل سكوت كردي و تا آخر مجلس سختي نگفت .   ب 11 ) و دو سند نوشته بودند و تمام اسباب و اموال و املاك حسنك را به نام  سلطان مسعود ثبت كردند و يكايك زمين ها يا املاك را در حضور حسنك جدا جدا مي خواندند و حسنك با ميل و رغبت  به فروش آنها اقرار مي كرد و مقدار پولي را كه معين كرده بوند دريافت نمود و افراد حاضر شهادت دادند  و حاكم در مجلس به ثبت رسانيد و ديگر قاضي ها نيز، (هم بدين گونه نوشتند) چنان که در نظایر آن موسوم است. همين كه كار به پايان رسيد، به حسنك گفتند وقت باز گشت مي باشد و حسنك نگاهي به خواجه احمد انداخت و گفت: «خداوند عمر خواجه را زياد كند. در دوران سلطان محمود و به دستور او سخنان بيهوده ای درباره خواجه احمد مي گفتيم كه ساختگي و نادرست بود . چاره اي جز اطاعت نداشتيم . شغل وزارت را به زور به من سپرند و كار من وزارت نبود  من درباره خواجه احمد قصد و گمان بدي نداشتم و با وابستگان شما به مهرباني رفتار می كردم. و آن گاه گفت: «من اشتباه كردم و سزاوار هر نوع مجازاتي هستم كه شاه دستور دهد اما خداوند يكتا با من است (مرا تنها رها نكرد) و آماده مرگ هستم، به زن و فرزند انم مي انديشم و اميدوارم خواجه احمد از من راضي باشد (مرا حلال كند.)» و سپس گريه كرد و از حاضران براي او ناراحت بودند و خواجه احمد به گريه افتاد و گفت: «من تو را بخشيدم نبايد اين گونه ناامید باشي زيرا ممكن است كارها بهتر شود.»   ب 12 )پس حسنك بلند شد و خواجه احمد و جماعت حاضر بلند شدند و وقتي همه بر گشتند و رفتند خواجه بوسهل را سخت سر زنش كرد و بو سهل عذر خواهي كرد و گفت: نمي توانستم جلو ی خشم خودم را بگيرم. و هرچه آن جا اتفاق افتاده بود فرمانده اشكر و دانشمند آگاه به سلطان مسعود گزارش دادند و سلطان مسعود، بو سهل را صدا كرد و بسیار او را سرزنش كرد (گوشمالي داد) وگفت فرض كنم كه به خون اين مرد (حسنك) تشنه هستي (با او دشمنی داره)؛ اما احترام وزير ما را مي بايست نگه مي داشتي. بو سهل گفت: «از آن گستاخي كه حسنك در زمان سلطان محمود در هرات با پادشاه كرد يادم مي آمد و نمي توانستم بر خشم خود مسلط شوم و ديگر چنين خطا و لغزشي صورت نخواهد گرفت (ديگر چنين اشتباهي رخ نمي دهد.)   ب 13 ) و اين را از خواجه عيید عبدالرزاق شنيدم شبي كه فرداي آن حسنك  را به دار مي آويختند، .بوسهل هنگام نماز شب نزد پدرم (خواجه احمد )آمد پدرم پرسيد : چرا آمدي ؟ بوسهل گفت :از اين جا نخواهم رفت تا زماني كه خواجه احمد بخوابد كه مبادا در  مورد عفو حسنك نامه اي به سلطان بنويسيد. پدرم (خواجه احمد) گفت: نوشتم اما شما آن را نزد شاه نابود كرده ايد و بسيار كار بدي است» سپس به مكان خوابش رفت.   ب 14 ) و آن روز آن شب، نقشه ی به داركردن حسنك را مي انديشيدند و دومرد را به شكل قاصد آراستند و چنين وا نمود كردند كه آن ها از بغداد آمده اند و نامه ي از خليفه عباسي آورده اند كه حسنك جزء گروه قرمطيان است و او بايد بر بالاي دار رود و سنگ سار شود تا بار ديگر هيچكس بر خلاف عقیده ی خلفا لباس مصری نپوشد و حجاج را در آن سرزمین نبرد.   ب 15 )وقتي كه مقدمات كار ها آماده شد، و روز بعد، چهارشنبه، دو روز مانده از ماه صفر، سلطان مسعود سوار بر اسب شد و به  قصد شكار و شادي سه روزه، با هم نشيمان و نزديكان درگاهش و نوازندگان به خارج از شهر رفت و در شهر به داروغه يا قائم مقام شهر دستور داد كه اطراف نماز گاه شهر بلخ دار اعدام را در پايين شهر نصب كنند. همه ي مردم به سوي آن محل سرازير شدند. بو سهل سوار اسب شد و تا نزديكي چوبه دار آمد و بر روي تپه بلندي ايستاد و سواران همراه پياده رفته بودند تا حسنك را به پاي چوبه دار بياورند . وقتي كه حسنك را از سمت بازار عاشقان آوردند و به وسط شهر رسيد . ميكاييل كه اسبش را در آن جا متوقف كرده بود (نگه داشته بود)، به استقبال حسنك آمد و به حسنك فحش هاي زشتي داد. حسنك به وي نگاه نمي كرد و هيچ جوابي هم نداد. همه ی مردم به خاطر این حرکت زشت و آن سخنان زشتی که گفته بود نفرینش کردند و بعد از مرگ حسنک بلاهای فراوانی و درد و رنج فراواني را متحمل شد و اكنون زنده است و مشغول عبادت كردن و خواندن قرآن است- وقتي كه دوستي كار زشت انجام ميدهد چاره اي جز برملا كردن و آشكار نمودن نيست- حسنك را به پاي دار آوردند؛ از پيش آمد بد به خدا پناه مي برم، و دو قاصد را آورده بودند و چنين وا نمود ميكردند كه از بغداد آمده اند و قرآن خوانان هم قرآن مي خواندند به حسنك دستور دادند كه لباسش را درآورد، حسنك نخست دست خود را به زير پيراهن برد و بند شلوارش را محكم كرد و پارچه هاي شلوار را محكم بست و لباس و بالا پوش و پيراهن را بيرون آورد و به دور انداخت و برهنه با شلوار ايستاد  دست روي دست گذاشته بود، بدنش مثل نقره سفيد بود و چهره يا صورتش مثل صد هزار محبوب زيبا رو زيبا بود و همه مردم به خاطر اعدام حسنك گريه مي كرند. كلاه جنگي با پوشش آهني آورده اند و آن  را مخصوصا كوچك انتخاب كرد بودند که تمام سر او را نپوشاند فرياد زدند كه تمام سر و صورت او را بپوشانيد تا سنگ  سرش را از بين نبرد چون مي خواهيم سرش را به بغداد نزد خليفه عباسي بفرستيم، و حسنك را همچنان نگه داشته بودند و او لبش را حركت ميداد و چيزي زير لب مي گفت، تا کلاه آهني بزرگتري آوردند.   ب16) و در اين زمان، احمد لباس دار، سواره آمد و روبه حسنک کرد و پیامی به او رسانید و گفت پادشاه بزرگ (سلطا ن مسعود) می گوید: «که این آرزوی تو می باشد که گفته بودی وقتی به پادشاه رسیدی (منظور سلطان مسعود)، من حسنک  را اعدام کن . ما (سلطان مسعود) می خوا ستیم تو را ببخشیم، اما خلیفه عباسی نو شته است که تو قرمطی شده ای و تو (حسنک ) را به امرا و به دار می آویزند.»   ب- 17) حسنک در مقابل این سخن حرفی نزد (جوابی نداد)، سپس، با کلاه آهنی بزرگتری که آورده بودند، سر و صورت او را پوشانیدند. سپس به او دستور دادند که: بدو. سخنی نگفت و به آنها توجهی نکرده مردم گفتند: «شرم نمی کنید می خواهید مردی را اعدام کنید به حالت دویدن به پای دار ببرید؟» نزدیک بود که شورشی بزرگ بر پا شود. سواران بسوی مردم حمله ور شدندو آن شورش را خا موش کرند.   ب 18) و حسنک را به پای دار بردند و به جایگاه اعدام رسانیدند؛ او را سوار اسبی  (دار اعدام) کردند که هرگز سوار نشده بود و جلاد حسنک را مکحم بست. و فریاد زدند که به سویش سنگ بیندازید کسی  دست به سنگ نمی برد  و همه از شدت ناراحتی بسیار گریه می کردند؛ مخصوصا مردم نیشابور بیشتر گریه میکردند . آنگاه به تعدادی او باش پول دادند که سنگ پرت نمایند ولی حسنک بیش از این بود زیرا جلاد ریسمان به گلو یش انداخته و آنرا محکم بسته و حسنک  را خفه کرده بود   ب 19 ) زندگی و روزگار  حسنک و سرگذاشت او همین است که بیان گردیده و سخن حسنک – که خداوند بر او رحمت کند– پیو سته این بود که می گفت دعای مردم نیشابور مرا نجات می دهد اما نجات نداد. و املاک و وسایل زندگی و طلا و نقره و سرمایه فراوان به حال او فایده ای نداشت. حسنک مرد و جماعتی که این نیرنگ را ترتیب داده بود همه مردند – خداوند همه را رحمت کند- و این قصه با عبرت های فراوان است. و این همه و سایل دعوا و دشمنی را که به خاطر مال دنیا کردند همه رها کردند و خودشان رفتند . چه انسان نادانی است که به دنیای فانی دل می بندد زیرا که این دنیا  نعمتی می دهد باز به شیوه ی زشت تری باز می گردد .   ب 20 ) هنگامی که از کار اعدام حسنک آسوده شدند، همگی از پای چوبه دار باز گشتند و حسنک بر با لا ی  دار تنها ماند ؛ همان طور که به تنهایی از مادر متولد شده بود. و بعد از آن از ابو الحسن حر بلی– که دوست من و از نزدیکان بو سهل بود – شنیدم که گفت یک روز با بو سهل بودم، مجلسی بسیار زیباتریین کرده بود و خد متکاران زیاد ایستاده بودند و نو ازگان و خوانندگان در ان مجلس جمع کرده بود. مخفیانه گفته بود که سر حسنک را پنهانی از ما در آن مجلس آورده بودند و در ظرفی در بسته نگه داشته بودند . سپس بو سهل گفت: «میو ه ی نو رسیده (نو در آمده) آورد اند، از آن بخوریم.» همگی در جواب گفتند: «آری می خوریم». دستور داد: «آن ظرف در بسته را بیآورید.» آن ظرف را آوردند و سرپوش (درپوش ) را از آن بر داشتند. وقتی که سر حسنک را در آن دیدیم، همگی شگفت زده شدیم و من از حال برفتم و بو سهل مرا مورد تمسخر قرار داد و من روز بعد در خلوت او را بسیار سرزنش  کردم؛ به من گفت: «ای ابوا لحسن حر بلی، تو مردی بسیار ترسو هستی ،  دشمنان را باید این گونه گشت». و همه از این مو ضوع با خبر شدند و دیگر مردم  بو سهل را مورد سرزنش و لعنت قرار دادند.   ب21 ) و روزی که حسنک  را به دار آویختند  استاد من بو نصر مشکان چیزی نخورد و بسیار غمگین و متفکر بود ؛چنانچه هیچ زمانی او را این طور ندیده بودم و می گفت: «در چنین زما نه ای چه امیدی برای زیستن انسانها وجود دارد؟» و خواجه احمد حسن هم اینگونه بود و بر سر کار نرفت .   ب 22 ) و حسنک نزدیک هفت سال روی چوبه دار باقی مانده بود؛ چنانکه گوشت بدنش همه نابود شد و خشک گردید ، بطوری که اثری از او باقی نماند تا به موجب حکمی از شاه اسکلت حسنک را از دار پایین کشیدند و دفن نمودند. طوری که کسی نفهمید سر او کجا ست و تنش کجاست.    (ب23 ) و مادر حسنک زنی شجاعی بود. چنانچه شنیدم که مو ضو ع اعدام پسرش را دو سه ماهی برایش نگفته بودند . و زمانی که شنید گریه و زاری نکرد- آن گونه زنان گریه می کنند- بلکه با وقار بی صدا گریه می کرد؛ طوری که دیگران با دیدن او به شدت گریه می کردند . آن گاه می گفت: «پسرم انسانی بسیا ر بزرگ و با شرفی بود! که پادشاهی چون سلطان محمود این دنیا را به او داد (منظور وزیر سلطان محمود بود) و پسرش سلطان مسعود آخرت را نصیب او کرد (منظورسلطان مسعود او را گشت)». و مادر حسنک به زیبایی برای فرزندش عزاداری کرد و هر انسانی خردمندی که می شنید مادر حسنک را تحسین می کرد  و به درستی که چنین چیزی شایسته او بود. و شاعری از مردم نیشابور در مرگ حسنک به یاد او چنین مرثیه ی سو گواری سرود:   بیت اول : به این دلیل سر حسنک را از تنش جدا کرد ند که او از همه برتر و شایسته تر بود و وجود او مایه ی زینت زمان و حرمت مملکت بود .   بیت دوم : او از هر دین و مسلکی که پیروی می کرد سزاوار نبود که از تخت وزارت به دار مرگ آویخته شود . درس هشتم/ داستان شیر و گاو   ب 1)  بازرگان ثروتمندی بود و فرزندان او بزرگ شدند و از یادگیری کار و حرفه ای خود داری می کردند و اموال پدر را بدون برنامه مصرف می کردند و در خرج آن زیاده روی می کردند .پدر پند و نصیحت کردن آنها را بر خود واجب و میان نصیحت به آنها گفت که ای فرزندان من، مردم دنیا، در طلب سه چیز هستند و نمی توانند به آن دست پیدا کند مگر آنکه چهار خصلت داشته باشند؛ اما آن سه چیزی که همه دنبال آن هستند عبارت از زندگی راحت، مقام بلند، و کسب رضایت خداوند و پاداش آخرت و آن چهار چیز که می توان بوسیله ی آنها اهداف اول رسید، ذخیره کردن مال از راه درست و حفظ آن و بخشش مال در مورد آنچه که به مصلحت زندگی اهل خانواده و ذخیره ی آخرت منتهی میشود و نگهداری نفس از دفع بلاها به آن حد که از توان آدمی بر آید و هر کس یکی از این چهار خصلت را نادیده بگیرد (بی اعتنایی کند)،  گردش ایام، سختی هامانع از رسیدن به آرزوهای قرار می دهد.   ب2) پسران بازرگان به پند های پدر گوش دادند و منانع آن را به درستی دریافتند. و برادر بزرگ آنها روی به تجارت آورد و به سفر های دور دست رفت و دو گاو به نام های شنزبه و نندبه به همراه او بودند. و در مسیر عبور به باطلاقی رسیدند؛ شنزبه در داخل آن گیر کرد، با چاره اندیشی او را نجات دادند. در آن لحظه شنزبه قدرت حرکت نداشت. بازرگان مردی را برای مراقبت از آن گاو گذاشت که از حال او مرافبت نماید؛ و زمانی که توانایی اولیه را بدست آورد پشت سر بازرگان حرکت کند . مرد مراقب یک روز ماند، خسته شد و شنزبه را همان جا رها کرد و خود رفت و زمانی که به بازرگان رسید گفت: گاو مرُد.   ب3) و شنزبه به مرور زمان، بهبود یافت و در جستجو چرا گاهی می گشت تا این که به چمن زاری رسید که پر از سبزه ها و گیاه خوشبو بود . وقتی مدتی در آن چرا گاه پر  علف گذرانید و نیرو گرفت، و ناسپاسی نعمت خود خواهی و مستی به او راه یافت و با خوشحالی آمیخته با غرور نعره بلند و وحشتناکی بر آورد. و در اطراف  آن چمن زار شیری بود و در اطراف آن حیوانات و درندگان گوناگون زندگی می کرد، همه از فرمان شیر پیروی می کردند و شیر هرگز گاوی ندیده بود و صدایش را تا آن زمان نشنیده بود. وقتی که صدای گاو را شنید، ترسی سراسروجودش را فرا گرفت اما بخواست دیگر حیوانات بدانند که او می ترسید؛ از ترس یک جا ساکن بود (خشکش زده بود) و اصلا حرکتی نکرد.   ب4) و در میان پیروان شیر دو شغال به نام های کلیله ودمنه زندگی می کرد ند که هر دو از هوشیاری و زیرکی بسیاری بر خودار بودند. دمنه  طمع کار تر و والا تر بود و به برتری می اندیشید، از کلیله پرسید: نظر تو در مورد شاه که بر جای خود  ایستاده و شادی از خود نشان نمی دهد چیست؟ کلیله گفت: تو در این مورد چه کار داری؟ ما در درگاه این پادشاه زندگی راحتی داریم و غذایی می خوریم از این فکر و سخن بگذر.   ب 5 ) دمنه گفت: هر کسی که به پادشاه نزدیک شود برای سیر کردن شکم نیست زیرا شکم را می توان به هر وسیله سیر نمود. فایده نزدیکی به پادشاهان رسیدن به مقام بلند و نگهداری دوستان و سرکوب دشمنان است .   ب6 ) کلیله گفت :آنچه گفتی شنیدم؛ اما خرد مندانه توجه کن و بدان که هر دسته و قوی مقام و منزلتی دارند و ما آن جماعتی نیستیم که برای این مقام ها ساخته و آماده شویم و بتوانیم به آن دسته برسیم.   ب 7) دمنه گفت :درجات بین صاحبان جوانمردی و افراد اهل همت مشترک و مورد اختلاف است. آن کس که از وجودی ارزشمند برخودار است خود را از درجات پست به مقامی بلند میرساند و هر کس که از اندیشه سست و عقل اندک و ناقص سود می برد از مقام و درجه ی به مقام بلند بی ارزش سقوط می کند.   ب 8) کلیله گفت: این خردمندی که تو فکر می کنی چیست؟    ب 9 ) دمنه جواب داد من می خواهم در این زمان خود را به شیر نشان  دهم زیرا دچار تردید و سرگشتگی شده است و با نصیحت و راهنمایی به او آرامش می رسد به این وسیله خود را به او نزدیک کرده و منزلت و مقامی پیدا می کنم   ب 10) کلیله گفت : تو از کجا می دانی که شیر سر گشته و آشفته است ؟   ب11 ) دمنه گفت : با عقل و زیرکی خود نشانه های ترس و وحشت را در شیر می بینم و انسان خردمند با دیدن ظاهر، به باطن افراد پی می برد.   ب12) کلیله گفت: چگونه نزد شیر مقام و منزلتی بدست می آوری؟ زیرا تو در خدمت  هیچ پادشاه نبودی و آداب و رسوم آن را نمی دانی .   ب13)  دمنه گفت: وقتی مردی از دانایی و توانایی برخوردار باشد . از انجام دادن کار بزرگ و بدوش کشیدن مسولیت سنگین اظهار عجزو ناتوانی نمی کند.   ب14) کلیله گفت : خداوند بلند مرتبه خوبی و درستی این کار بزرگ را اگر مخالف آنم امیدوارم به خیر و نیکی و تندرستی.   ب15) دمنه رفت و به شیر سلام کرد . شیر او را صدا کرد و از او پرسید :کجا هستی؟ دمنه گفت : بر درگاه سلطان جنگل ساکن شدم و درگاه سلطان را قبله نیازها و نهایت امید و آرزوی خویش قرار داده ام و منتظر هستم که کاری پیش اید و من آن را  با عقل و دانش انجام دهم .   ب16) وقتی شیر سخنان دمنه را شنید، به طرف نزدیکان خویش رفت و گفت : انسان هنرمند و جوانمرد اگر چه از مقامی کوچک و دشمنی فراوانی برخوردار باشد، عقل و جوانمردی (انصاف) او باعث می شود تا در میان دیگران مشخص گردد (به شهرت برسد)، مثل شعله آتش که اگر صاحب آتش خواهان آن باشد که کم بسوزد ولی آتش به طبع خود بیشتر می شود می سوزد و شعله ور می شود. و دمنه با شنیدن سخنان شیر خوشحال شد و گفت: لازم است که همه ی خدمتکاران و نزدیکان شاه هر نظر و راهنمایی که در اندیشه دارند ارائه دهند آنچه که باعث نگرانی او می شود، او را نصیحت کنند و اندازه ی خردمندی خود را به شاه نشان دهند، زیرا تا شاه پیروان خود را به درستی نشناسد و از توان و کارایی و پاک سرشتی آنان با خبر نباشد، نمی تواند از وجود آنها سود ببرد و نمی تواند در انتخاب آنان به درستی فرمان صادر کند.   ب17) وقتی که دمنه این سخنان را بیان کرد، شگفتی شیر نسبت به او بیشتر شد از آن رو به پرسش های شیر به نرمی و درستی پاسخ می گفت و فراوان شیر را می ستود و خود را به او نزدیک کرده و کاملا صمیمی شدو دمنه از روی فرصت طلبی از شیر پرسید: مدتی است که شاه را بر یک جای ساکن و به دور از هرگونه شادی و نشاط می بینم، دلیل این همه افسردگی چیست؟ شیر می خواست که ترس و وحشت خود را از دمنه پنهان کند. در همین موقع، شنزیه صدای وحشتناکی برآورد و آن صدا شیر را از حالت طبیعی خارج کرد و به حدی او را ترساند که از خود بیخود شده و اختیار خویش را از دست داد و به ناچار اسرار خود را با دمنه در میان گذاشت و گفت: علت ترس و من همین صدایی است که می شنوی. نمی دانم این صدا از کجاست؛ اما فکر می کنم که صاحب این صدا هم مثل صدایش پرزور و قدرتمند است. اگر این گونه باشد اقامت ما در این مکان شایسته نیست.   ب 18) دمنه گفت: شایسته نیست سلطان به خاطر صدایی جایگاه خویش را ترک کند و از سرزمین انس گرفته ی خویش دور شود.اگر اجازه بفرمایید من بروم و صاحب این صدا را به این جا بیاورم تا جزء خدمتکاران و غلامان حلقه به گوش سلطان شود. شیر از گفتار دمنه شادمان شد و دستور داد تا شنزبه را به حضور شیر بیاورد. دمنه به نزد گاو آمد و بدون هیچ ترس و تردید با او به سخن گفتن پرداخت و گفت: مرا شیر فرستاده و دستور داده است که ترا نزد او ببرم. گاو گفت: این شیر کیست؟ دمنه پاسخ داد: پادشاه حیوانات. وقتی که گاو نام سلطان جنگل را شنید، ترسید. به دمنه گفت: اگر به من جرات بدهی با تو می آیم. دمنه با او عهد و پیمانی بست هر دو به سمت شیر حرکت کردند.   ب 19) وقتی که دمنه وگاو به نزد شیر آمدند، شیر از گاو به گرمی احوال پرسی کرد و از او پرسید: چه زمانی به این سرزمین آمده ای و دلیل آمدنت چه بوده است؟گاو سرگذشت خود را برای شیر تعریف کرد. شیر به او گفت که تو در این سرزمین اقامت کن و از لطف و مهربانی و نیکی و بزرگواری ما نصیبی ببر.گاو شیر را مورد ستایش و احترام قرار داد و با کمال میل آماده ی خدمت شد.شیر گاو را به خود نزدیک و صمیمی کرد.و در بزرگداشت و دوستی با او هیچ کوتاهی نکرد. تا این که بیش از همه ی نزدیکان شیر محترم و عزیز شد.   ب 20) وقتی که دمنه دید که شیر چگونه گاو را مورد محبت و خوش آمدگویی قرار داده است مضطرب و پریشان. پیش کلیله رفت و گفت:ای برادر اندیشه ضعیف و ناتوانی مرا می بینی؟ من در پی آسایش شیر بودم، و از بدست آوردن مقام برای خودم غافل شدم. و این گاو را به حضور شیر آوردم اکنون او به ارج و مقام و بزرگی رسیده است و من ارزش و درجه ی خود را از دست داده ام. حالا تو راه نجات مرا در چه می بینی؟ کلیله گفت: تو بیرو اندیشه ی تو چیست؟   ب 21) دمنه گفت:در این اندیشه هستم تا با نیرنگ های مختلف شیر را منصرف کنم.   ب22) کلیله گفت:اگر می توانی گاو را بکشی به گونه ای که مشکلی متوجه شیر نشود (شیر متوجه و ناراحت شود)، راهی دارد (این کار موجه است) و اما اگر آسیبی متوجه شیر شود، مواظب باش که به آن کار اقدام نکنی. و اینگونه سخن، را به پایان بردند (به این نتیجه رسیدند) و دمنه از دیدار شیر خودداری کرد. تا این که روزی موقعیتی پیدا کرد و مثل آدم مصیبت دیده ای پیش شیر رفت. شیر گفت: مدتی است که تو را ندیده ام؛ امیدوارم که خیر باشد.   ب23) دمنه جواب داد:آری.شیر گفت:بگوی.دمنه گفت:باید این موضوع را در خلوت و محرمانه بگویم. شیرگفت: اکنون زمان گفتن است.زود بگو زیرا نباید در کارهای مهم تاخیر کرد و آدم عاقل و دانا کار امروز را به فردا نمی اندازد.   ب24) دمنه گفت:انسان عاقل چاره ای جز بیان حق ندارد، زیرا هرکس که پندی را از پادشاه مخفی نگه دارد و از تقاضای کمک و بیان حاجت از دوستان خودداری کند. بر خود رنج روا داشته و به نفس خود خیانت کرده است.   ب25) شیر گفت: صداقت و امانت داری تو بر ما مشخص است و آثار و نشانه های امانت داری از ظاهر تو آشکار است.پس آنچه تازه اتفاق افتاده است، بگو.   ب26) دمنه گفت: شنزبه با بزرگان لشکر و فرماندهان خلوت کرده و از هر یک به نوعی دلجویی نموده است ، و گفت که «شیر را آزمایش کردم و زور و توان او را دریافتم و به توان اندیشه و فکر او پی بردم و در هر یک از آنها نقص و ناتوانی تمامی مشاهده کردم». پادشاه در نیکو داشت آن گاو نمک نشناس خائن زیاده روی کرد. تا آنکه کله اش پر از باد شد (غرور و سرکشی در سرش پر شد)   ب27) وقتی که حیله گری دمنه شیر را تحت تأثیر قرار داد شیر گفت : نظرتو در این مورد چیست؟ دمنه گفت: وقتی که کرم نابود کننده در دندان افتاد، تنها راه درمانش کندن آن است. شیر گفت: من از نزدیک شدن به گاو کراهت دارم و این امر را زشت می دانم . کسی را نزد گاو می فرستم و جریان را به او می گویم و به او اجازه می دهم تا هر کجا که می خواهد برود . دمنه فهمید که اگر این موضوع را با گاو در میان بگذارد، فوراً دروغ و حیله گری او آشکار می شود .     ب28) وقتی که دمنه از تحریک شیر خاطر جمع شد و فهمید که آتش فتنه را در جان شیر بر افروخته است . تصمیم گرفت که نزد گاو برود و او را هم مثل شیر فریب دهد. به شیر گفت: که من به ملاقات گاو می روم و از اسرار درون او آگاه می شوم؟ شیر اجازه داد . دمنه مثل آدم ماتم دیده به نزد گاو رفت .   ب29) گاو مشتاقانه به او خوش آمد گفت وپرسید: مدت هاست که تو را ندیده ام . خوب هستی؟ دمنه گفت: کسی که صاحب اختیار خود نباشد چگونه می تواند تندرست باشد. گاو گفت: سخن تو نشانه ی آن است که تو از شیر متنفر شدی و می ترسی. دمنه گفت: آری چنین است، اما نه برای خود و سابقه دوستی و چگونگی پیوند من و تو بر تو پوشیده نیست. گاو گفت: ای دوست مهربان و دلسوزوای یاور با وفا به عهد و پیمان دمنه گفت: از شخص مورد اطمینانی شنیدم که گفت شیر است که، «گاو چاق شده است و دیگر به او نیازی ندارم و فایده ای برای ما ندارد. با گوشت او برای حیوانات مهمانی و ضیافت خواهم داد». وقتی این سخن را شنیدم، آمدم که به تو خبر بدهم و اکنون مصلحت آن است که برای خود چاره ای بیاندیشی و از راه پیش دستی حیله ای علیه آن بکار ببری. که از این طریق فتنه و آزار شیر را از خود دور کنی و نجات پیدا کنی.   ب30) وقتی که گاو این سخن را شنید و عهد و پیمان شیر را در ذهن مرور کرد . و گفت : نیازی نیست که شیر در حق من حیله و نیرنگ کند زیرا از من خطا و خیانتی سر نزده است؛ اما او را با حیله و نیرنگ بر من تحریک کرده (علیه من شورانیده اند) و جماعتی بی فایده و مکار در خدمت او هستند، که همه آنها در انجام کارهای ناشایست با تجربه و در خیانت و غارتگری توانا و ماهرند.   ب31) دمنه با شادی و نشاط نزدیک کلیله رفت. کلیله از او پرسید: که چه کرده ای؟ دمنه جواب داد: آسایش و راحتی هر چه زیباتر و بهتر نزدیک است. (دارم به هدفم می رسم).   ب32) سپس کلیله و دمنه هر دو نزدیک شیر رفتند . اتفاقاً  گاو هم هم زمان با آنها رسید . زمانی که شیر گاو را دید، محکم ایستاد و غرش می کرد و دمش را مثل مار پیچ و تاب می داد . گاو فهمید که شیر قصد جان او را دارد. و قتی که شیر آماده شدن گاو را دید، بیرون آمد و آن دو با هم جنگیدند و خون از این گرد و فتنه که تو بر پا کرده ای دویست سال هم باران ببارد نمی توان آن را از بین برد بدن جاری شد.   ب33) کلیله گفت ای نادان (دمنه)، به توجه کن. دمنه گفت : عاقبت بد کدام است؟ کلیله گفت: عذاب وجدان شیر و علامت پیمان شکنی و به ناحق کشته شدن گاو توسط شیر.   ب34) وقتی که مذاکره آن دو به این کلمه رسید، شیر کار گاو را یکسره کرد و او راکشت؛ هنگامی که گاو را در خاک و در خون غوطه ور دید، فکری کرد و با خود گفت :   ب35) افسوس از گاوی که این همه خردمندی و تیز هوشی و هنر مندی داشت. نمی دانم در مورد او درست اندیشیدم و چیزی که علیه او گفتند جانب صداقت بود. یا این که افراد خائن تهمت و بد گوئی نسبت به او را روا داشتند. به هر حال من خود را دچار غم و اندوه کردم و این دردمندی و تأسف خوردن بی فایده است .   ب36) وقتی که نشانه های پشیمانی در وجود شیر نمایان شد و در پشیمانی او هیچ شک و تردیدی نماند و دمنه متوجه آن شد ، سخن کلیله را قطع کرد و نزد شیر رفت و به شیر گفت: دلیل ناراحتی چه هست؟ کدام روز و کدام زمان شادی آورتر و خجسته تر از این زمان است ؟ پادشاه پیروز و شادمان و دشمن در جایگاه مرگ و در ذلت و خواری فرو رفته است .   ب37) شیر گفت : هرگاه که به یاد همدمی و دانش و توانایی شنزبه می افتم ، مهربانی و دل سوزی نسبت به وی بر من تسلط پیدا می کند و حقیقتاً او حامی و پشتیبان لشکر من بود. او در چشم دشمنان مانند خاری بود و برای دوستان مانند خال با ارزش و زیبا بود.   ب38) دمنه گفت : پادشاه نباید برای آن ناسپاس ( نمک به حرام ) بی وفا رحم و دلسوزی کند و به خاطر این پیروزی که نصیب شاه شده و موفقیتی که حاصل آمده است، باید اظهار شادی نماید .   ب39) سخنان دمنه اندکی به شیر آرامش داد اما روزگار عدالت را جاری نمود و باعث روسیاهی و رسوایی دمنه شد و تهمت و حیله گری او بر شیر مشخص گردید و به جزای مرگ گاو او را به دردناک ترین وضع کشت . زیرا نهال اعمال و بذر گفتار آدمی هر گونه که پرورش یابد، به نتیجه و ثمره می رسد و پایان حیله و نیرنگ همیشه ناپسند بوده است و پایان بد اندیشی و مکاری، نا خجسته بوده است و هر کس مکر و حیله گری را در پیش بگیرد، آسیب آن سرانجام به او رسیده و ناکامش می کند .    درس نهم/ چگونگی نوشتن کتاب گلستان   1 ب ) یک شب، در اندیشه روزگار گذشته بودم و به عمری که بیهوده سپری شد افسوس می خوردم و خانه کوچک دلم را با اشک چشم که به مانند الماس شفاف و برنده بود سوراخ می کردم و این بیت ها را مناسب حال خود می گفتم :   بیت 1 ) لحظه به لحظه از مدت عمر کاسته می شود / زمانی که دقت می کنم، از عمر چیزی باقی نمانده است.   بیت 2 ) ای کسی که پنجاه سال ( زمان شیرین عمرت ) از عمرت گذشت و تو در بی خبری و غفلت مانده ای/ امید است که باقی مانده ی ناچیز آن را بیهوده تلف نکنی .   بیت 3 ) شرمنده آن کسی که بدون انجام کاری (بدون عبادت) از این دنیا رفت/ زمان مرگش فرا رسید ولی توشه ای برای آخرتش فراهم نکرد .   بیت 4 ) خواب شیرین و گوارای صبحگاهی/ هر مسافری را از حرکت باز می دارد .   بیت 5 ) هر کس که به دنیا آمد، برای خود خانه ای نو ساخت/ با فرا رسیدن مرگ هر چه بدست آورده بود خانه اش را به دیگری واگذار کرد .   بیت 6 ) آن شخص جانشین متوفی ( فوت شده ) در این خانه سکونت گزید و آرزوهایی در سر داشت/ اما او نیز خانه را به دیگری واگذار کرد .   بیت 7 ) رفیق ( دنیا ) بی ثبات و متزلزل مهرورزی نکن/ زیرا چنین دوست بی وفایی شایسته عشق ورزی و دوستی نیست .   بیت 8 ) هر کس با هر نوع عملی سرانجام از این دنیا رفتنی است/ خوش  به حال آن کسی که زندگی اش را با اعمال نیک سپری کرده است .   بیت 9 ) روزهای کوتاه عمر مانند برف است در برابر آفتاب تابستان که زود فنا و نیست می شود چیزی از عمر نمانده ولی صاحب عمر همچنان غافل و مغرور است.   بیت 10 ) ای کسی که با دست خالی به بازار ( دنیا ) رفته ای یقین دارم که با دست خالی بازخواهی گشت.   بیت 11 ) کسی که محصول نارسیده ی خود را پیش فروشی کند هنگام برداشت نیازمند دیگران می شود.   ب2) بعد از فکر کردن در مورد ناپایداری دنیا و عمر، صلاح را در آن دیدم که گوشه نشینی اختیار کنم و از دیگران دوری کنم و نوشته هایم را از سخنان بی مضا و منطق پاک کنم و از این به بعد بیهوده سخن نگویم:   بیت 12 ) آن که خاموش و کرو گنگ در گوشه ای نشسته است، از کسی که مهار زبان خویش را در اختیار ندارد، بهتر است .   ب3)تا اینکه یکی از دوستان که در محفل همدم و هم سفره من بود و در اتاق هم نشین من بودیم، به شیوه ی همیشگی وارد اتاق من شد و هر قدر زمینه ی شوخی و خنده را فراهم کرد، به او توجهی نکردم و به عبادت مشغول ماندم . آزرده خاطر شد و با ناراحتی به من نگاه کرد و گفت :   بیت 13 ) ای برادر اکنون که می توانی سخن بگویی با مهربانی و خوش رویی سخن بگوی.   بیت 14 ) زیرا که فردا قاصد مرگ برسد به اجبار باید سکوت بکنی و خاموش بمانی .   ب4)یکی از دوستان من موضوع پیش آمده را به آگاهی او رسانید و گفت که: فلانی تصمیم قطعی گرفته است که باقی مانده عمر خود را گوشه نشینی اختیار کند و به عبادت خدا بپردازد و از سخن گفتن بپرهیزد . پس تو هم اگر می توانی، دنبال کار خودت برو و دوری اختیار کن. گفتا: به بزرگواری خداوند سوگند می خورم و قسم به حق دوستی گذشته که سخنی نخواهم گفت و گامی بر نخواهد داشت ، مگر اینکه سخن زیرا ناراحت کردن دوستان نادانی و جهالت است و جبران سوگند آسان نیست بر خلاف مصلحت و خیر است . و نادیده گرفتن اندیشه و نظر خردمندان: درست نیست که شمشیر علی(ع) در غلاف بماند (در پیکار با دشمنان از آن استفاده نکند) و سعدی نیز سکوت اختیار کند«سخنان زیبا و مفید نگوید»:   بیت 15) ای شخص خردمند آیا ارزش و موقعیت زبان در دهان را می دانی ؟ بدان که زبان همچون کلیدی برای هنرمند است .   بیت 16 ) وقتی که دهان انسان بسته باشد،/ هیچ کس نمی تواند بفهمد که صاحب آن طلا فروش است یا خرده فروش کم بها؟   بیت 17 ) اگر چه سکوت کردن و خاموش ماندن در نزد بزرگان، نشانه ی ادب است/ اما بهتر است که در موقع لزوم سخن مورد نیاز گفته شود و سکوت را بشکنی .   بیت 18 ) دو چیز باعث سبکی و خطر ره عقل و نشانه ی کم خردی است: یکی سخن گفتن موقعی که باید سکوت کند و سکوت کردن در جایی که باید سخن گفت.   ب5) خلاصه، نمی توانستم در مقابل او ساکت بمانم و سکوت در مقابل او را دور از جوانمردی و انصاف دانستم زیرا: دوستی من و او یک رنگ و صمیمی بود و ارادتی راستین بین من و او برقرار بود:   بیت 19 ) هنگامی که می خواهی با کسی جنگ کنی ، با کسی مبارزه کن/ که یا بر او پیروز شوی و یا بتوانی از چنگش رهایی یابی و فرار کنی .   ب6 ) و به ناچار سخن گفتیم و گردش کنان از منزل خارج شدیم؛ در فصل بهاری که شدت سرما کم شده بود و هوا متعادل بود و آغاز حکومت و خود نمایی گل فرا رسیده بود.   بیت 20 )  اول اردیبهشت ماه از تقویم جلالی بود که بلبل بر بالای شاخه های درخت به نغمه سرایی مشغول بود .   بیت 21 ) بر گلبرگ های گل سرخ شبنم نشسته بود گویی که دانه عرق ( قطره عرق ) بر گونه های زیبا روی بر یا افروخته ی خشم گونه قرار گرفته است .   ب7 ) شب فرا رسیده بود که در باغ یکی از دوستان توفیق بیتوته کردن و با هم ماندن حاصل شد . محلی با صفا و نشاط آور که درختان درهم پیچیده بودند؛ و گویی که خرده های شیشه رنگارنگ را بر پهنه آن باغ ریخته اند و گویی ستاره پروین از زیر انگورش آویزان است .   بیت 22 ) باغی ( بوستانی ) که اب جویبارش خوش گوار بوده/ و درختانی که آواز پرندگانش خوش و آهنگین بوده است .   بیت 23 ) آن باغ پوشیده از گل های لاله بود/ و درختانش پر از میوه های گوناگون بود .   بیت 24 ) وزش باد شکوفه های رنگارنگ را بر صفحه ی زمین ریخته/ گویی که فرش رنگارنگی (منظور سبزه ها و گل های رنگارنگ) بر باغ پهن کرده اند .   ب8 ) هنگام صبح که تصمیم برگشت بر اندیشه ی ماندن پیروز شد ، او را دیدم که دامنی از گل های رنگارنگ و گیاهان خوشبو را جمع آوری کرده و قصد برگشتن دارد. به او گفتم: عمر گل های باغ را همچنان که می دانی کوتاه است و زود پژمرده می شود و اهل علم گفته اند: «هر چیزی که پایدار نباشد، شایسته ی دوست داشتن نیست.» دوستم پرسید که «چاره کار چیست؟» جواب دادم: «برای شادمانی بینندگان و خوبی و نشاط دل خوانندگان، کتاب گلستانی بنویسم که باد پاییزی (گذشت روزگار) نتواند کتاب گلستان را تغییر دهد و از بین ببرد (اثر آن تا آخر باقی بماند) و دگرگونی روزگار نتواند زندگی بهاری را به اظطراب پاییزی تبدیل کند.» (با خشم پاییزی دگرگونی کند)   بیت 25) اگر از کتاب گلستان من مقداری را بگیری (بخوانی) بیشتر از مقدار گلی است که در باغ گرفتی و هیچ سودی برای تو ندارد.   بیت 26) عمر گل، کوتاه و زودگذر است/ اما کتاب گلستان من/ همیشه زیبا و تازه می باشد.   ب9) هنگامی که من این داستان را بیان کردم، دست از چیدن گل کشیده و آنچه را که چیده بود ریخت و به من متوسل شد که: «جوانمرد وقتی وعده دهد، وفا کند.» در همان روز پاک نویس کردن یک فصل از کتاب گلستان به پایان رسید فصلی در مورد آداب و رسوم معاشرت و گفتگو با دیگران، به شکلی که سخن گویان بتوانند از آن استفاده کنند و نویسندگان بتوانند از آن استفاده کنند و موجب بهتر نوشتن آنان شود. خلاصه هنوز از عمر گل بوستان تمام نشده بود (هنوز فصل بهار به پایان نرسیده بود) که کتاب گلستان به پایان رسید...   درس یازدهم/ دانش، دبیری و شاعری   1- روزگار را سرزنش و نکوهش نکن / و غرور و تکبر و گستاخی را از سرت بیرون کن.   2-آسمان بلند و روزگار را از هرگونه کار و تعیین سرنوشت برای انسان مبرا بدان /شایسته نیست که دانا عوامل غیر مؤثر در کاری را نکوهش کند .   3- تا زمانی که جهان ظلم و بی وفایی را پیشه خود می سازد / تو به صبرو شکیبای عادت کن.   4- در این دنیا بار سنگین گناهان را از پشتت به زمین بیانداز / و این قضاوت و داوری را به قیامت موکول نکن.   5- وقتی که تو خودت سرنوشت و بخت و اقبال خود را بد می کنی/ از آسمان و روزگار انتظار سعادت و خوشبختی نداشته باش .   6- اگر تو از آموختن و فراگیری علم و دانش روی برگردانی / به سروری و بزرگی دست نخواهی یافت.    7- چوب درختان بی ثمر را می سوزانند / سزا و کیفر بی ثمر بودن سوختن است.   8- با فرا گرفتن علم و دانش از آسمان سرافراز تر خواهی شد/ و آن را به فرمان خود در خواهی آورد .   9- ای برادر! به هوش باش که بی جهت / دبیری ( نویسندگی ) و شاعری را دانش واقعی نشمری .   10- دبیری و شاعری هر دو نوعی سخن گفتن هستند اما / هیچ شباهتی با سخت پیامبران (وحی) ندارند.    11- اگر تو شاعری را پیشه خود قرار دادی و شعر می گویی / دیگری نیز آواز خوانی و خوانندگی را پیشه کرده است .   12- در مجلسی که مطرب اجازه نشستن دارد تو برپا و ایستاده ای و اجازه نشستن نداری / بنابراین شایسته است که زبان گستاخ خود را ببری و مداحی را رها کنی .   13- تا کی می خواهی چهره مانند ماه معشوق را به لاله سرخ ، و زلف خوشیوی او را در بلندی به شمشاد تشبیه کنی.   14- آیا با وجود عمار و ابوذر که هر دو مظهر زهد و تقوایند/ شایسته است که عنصری (شاعر دربار غزنوی) محمود غزنوی را مدح کند .   15- من آن کسی هستم که مروارید پر ارزش سخن فارسی را در پای صاحبان قدرت (خوکان) قربانی نمی کنم .    درس دوازدهم/ پیدا و پنهان   1- چه خوش و شیرین است آن دردی که درمانش تو باشی/ و چه نیکوست آن راهی که به تو منتهی شود.   2- خوشا به حال آن چشمی که چهره ی تو را مشاهده کند/ و خوشا به حال آن سرزمینی که پادشاهش تو باشی و تو بر آن حکومت کنی .   3- خوش به حال آن دل و جانی که معشوق و محبوبش تو باشی.   4- آن کسی  خوش و شادمان و خوشبخت است / که تو خواهان او باشی و او را بپذیری.   5- دل انسان امیدواری که امید دل و جان او تو باشی ، بسیار خوش و خرم است.   6- ای دوست! آن خانه ای که تو مهمان آن باشی و به آن قدم بگذاری/ سرشار از شادی و خوشبختی و نشاط است.   7- کسی از گل و گلزار خوشش خواهد آمد / که تو گلستان او باشی ( کسی که تو به او عنایت کنی از زیبایی های آفرینش لذت می برد).   8- آن کسی که تو نگهبان و حافظ و حامی او باشی از هیچ کس ترس و بیمی نخواهد داشت .   9- عراقی همیشه خواهان درد است / به امید آن که درمان آن درد، تو باشی.   الفت موج   1- نه تنها آن نوگل خندان ( معشوق ) مرا رها کرده است / بلکه خار نیز از من دوری می گزیند.   2- آمیزش و معاشرت من با او، همانند انس و الفت موج و ساحل است / زیرا هر لحظه با من است و در عین حال پیوسته از من می گریزد و دوری می کند.   3- اگر چه همانند مورچه ضعیف و ناتوان هستم ولی آن توانایی و قابلیت را دارم / که اگر ملک سلیمان از آن من باشد ، آن را ببخشم و نثارکنم.   4- با هر شیوه ای چه با سخن گفتن، چه با خاموشی، چه با نگاه/ می توان به هر شیوه ای مرا شیفته و دلداده ی خود کرد.   5- من همانند قمری پرو بال ریخته وناتوانی هستم، به چه کسی پناه بیاورم؟/ ای معشوق، تا کی می خواهی از من سرکشی و دوری کنی؟   6- ای کلیم! این همه اشک بیهوده از چشم خود جاری نکن/ زیرا با طوفان اشک نیز نمی توان گرد غم را از من شست و محو کرد.   درس سیزدهم / از درد سخن گفتن   1- ای دوست! برگرد و بیا زیرا چهره من به سبب دور ی از تو ، همانند برگ پاییزی زرد است / و با یاد تو افسوس و آه نا امیدی همدم دل من است .   2-اگر به تو روی آورده و توجه کرده ام به سبب نیازی است که به تو دارم / و اگر مزاحم تو میشوم به خاطر دردو گرفتاری من است .   3- اشک گلگون و سرخی که بر دشت گونه هایم جاری شده است خاطر این است که راه نورد راه عشق اشک ریز  است.   4- با چه کسی می توان بگویم که در میدان اندیشه و فکر من / چه فغان و فریادی وجود دارد و چه نبرد خونینی برپاست .   5- تنها یار غمخوار و وفادار من ، درد و غم است/ و فقط درد بود که فهمید من چه مرد یر از غم و درد هستم .   6- نمی دانی که دردو دل با مردم بی دردی که هیچ دردی را احساس نکرده اند و درد را نمی فهمند، چه گرفتاری و درد بزرگی است.   7- دل من همانند پهنه آسمان به هنگام غروب خورشید خونین و سرخ است / با این همه به سبب دوری از تو چهره ی زرد و رنجوری دارم.   8- هر لاله شکفته شده در دامن دشت و صحرا / نشان قدم مسافری است که این مسیر (مسیر عشق) را طی کرده است .   9- یا هر غنچه گل سرخی که به وسیله باد صبا شکوفا می شود، خون شهیدی است که از دل خاک می جوشد و بیرون می آید.      درس چهاردهم / گل های چیده   1- عطر و بوی شهیدان به مشام می رسد / و از داغ جگر سوز آنان اشک خونین از چشمانم سرازیر می شود .   2- گل سرخ برای تماشای شهیدان رنگش پردیده/ زیرا در برابر سرخی خون شهیدان شرمنده می شود و سرخی خود را از دست می دهد.   3- گل لاله از داغ غم شهیدان ، با بدنی خونین و سرخ از خاک سر بر می آورد ( گل لاله نماد شهید است.)   4- از مبارزان و ظلم ستیزان ناله های آتشین و جان سوز به گوش می رسد.   5- اگر چه این دریای بزرگ (جامعه ایران) به ظاهر آرام و ساکن است، ولی موج آن طوفان زاست.    (اگر چه مردم به ظاهر خاموش هستند ولی دردل آنان طوفانی از خشم وجود دارد.)   6- پس از هر شکست پیروزی نصیب انسان می شود (شکست می تواند مقدمه پیروزی باشد)/ همان گونه که صبح دم از درون تاریکی شب طلوع می کند.   7- ای قدسی! بیت خوش و نیکویی از استادی برگزیده ( صائب تبریزی ) به یادم می آید :   8- «در جهان عدم و نیستی نیز بویی از عشق وجود دارد / به همین سبب گل وفتی از جهان عدم پا به جهان هستی می گذارد ، از شدت عشق با گریبان چاک چاک ( شکفته شده ) می آید.»   درس پانزدهم / کرامت آبی   1- دل من از شیشه های شهر شما که بر اثر موشک باران شکسته شده ، شکسته تر است / کسی که ما را این چنین مصیبت زده و دل شکسته می خواهد نابود شود .   2- شما چه قدر صبور و بردبار و چه قدر خشمگین هستید/ حضور شما در برابر دشمن مثل برخورد دریا با صخره، کوبنده و مداوم است .   3- شما به استوار و پایداری، معیار و مفهوم تازه ای بخشیدید/ شما مثل ماوند نیستید بلکه دماوند مثل شماست و استواری را از شما آموخته  است.   4- بیا تا از همه دشت ها بپرسیم/ که گدام قله مثل شما این چنین سر افراز و پا برجا و استوار است؟   5- شما ملت مسلمان ایران ، به لطف و رحمت الهی چشم دوخته ای/ هیچ پنجره ای مثل پنجره وجود شما اینگونه به سوی خداوند باز نیست ( هیچ چیزی مثل وجود شما دائما با خداوند در ارتباط نیست )   6- شما در میدان جنگ به عشق لبخند می زنید (عاشقانه برای خدا می جنگید) و عاشق پیشه هستید/ حماسه وقتی به عشق ختم می شود بسیار زیباست.   7- شما چه کسانی هستید؟ در عین نیازمندی مغرور و سربلند و با عزت هستید/ استقامت و پایداری و خشم از نگاهتان آشکار است .   8- اگر چه دشمن بخشی از سرزمین ایران را تصرف و باغچه های وطن را لگد کوب کرده است/ ولی پیروزی فقط از آن رزمندگان و مبارزان اسلام است.   9- تخلص غزل من فقط نام شماست/ و به سبب مبارکی خیر و برکت نام شماست که زبان من به سرودن شعر گویا شده است.   سجاده ی سبز   1- گل، با شکفتن خود فتر رازهای خداوند را برای ما گشوده / و صحرا نیز با گل ها و سبزه هایش ورق جدیدی از پند و نصیحت را باز کرده است (شکوفایی گل ها و سرسبزی صحرا همه آیات و نشانه های وجود خداوند هستند.)   2-این صحرای سرسبزی که خداوند آفریده است آیینه تمام نمایی است که زیبایی و عظمت خداوند را نشان می دهد .   3- اگر به شور و غوغای صبح رستاخیز باور و اعتقاد ندارید/ به گل نگاه کنید که با شکفتن خود سوگند می خورد و به ما یاد آوری می کند که شکوفایی و سرسبزی طبیعت نمادی از روز رستاخیز است .   4- فصل بهار که پس از ماه اسفند می آید/ شرح و بیان ادیبانه ای است که بر وجود معاد دلالت می کند.   5- این چشمه ای که از کوه دماوند می جوشد/ تفسیر لطیفی از پاکی دل کوه می باشد .   6- سبزه  و چمنی که بر دامنه کوه الوند گسترده شده است نشانه آن است که/ بنفشه خود را برای سجده و عبادت آماده کرده است.   7- این غنچه ای که لب خود را به تبسم شیرین گشوده و لبخند زده است/ وجودش سرشار از شهد و شیرینی است.   8- شادابی و شکوفایی و عطر گل نشانه ی آن است/ که سیر و سلوک گل پاک و بی آلایش بوده است.     درس بیستم/ جمال جان فزای روی جانان   1- اگر در اصل این معنی که هستی مطلق خداوند است ، تأمل و تدبر کنی ، خواهی فهمید که همه یکی است و حق است که به تمام صورت ها ظاهر می گردد و دیده و بیننده و دیدار همه اوست .   2- حدیث قدسی بیان کننده این معنی است/ که هرگاه خداوند بنده اش را دوست بدارد هر کاری که بنده انجام دهد عین اراده و فعل خداوند است .   3- سراسر جهان هستی را همانند آیینه ای بدان که جلوه گاه حق است/ و هر ذره از پدیده های جهان هستی در بدارنده و نشان دهنده ی مظاهر گوناگون خداوند است.   4- اگر دل یک قطره را بشکافی و ان را تجزیه و تحلیل کنی/ می بینی که صد دریای پاکیزه از آن بیرون می آید (در هر ذره ای از پدیده های جهان اسرار و مظاهر گوناگون حق نهفته است).   5- هر جزئی از اجزای خاک استعداد آن را دارد که آدم شود و کمالات حق را در خود جلوه گر سازد .   6- همه ی موجودات ، در اندازه ها و تعینات متفاوتند اما در اصل وجود یکی هستند/ همان گونه که قطره در اصل دریاست و دریا جز قطره ( قطره ها ) چیزی نیست.   7- در درون یک دانه صد خرمن وجود دارد/ و در میان یک ارزن نیز جهانی جای گرفته است .   8- در بال پشه ای جانی قررار گرفته است/ و آسمان با آن همه عظمت در نقطه چشم جای می گیرد (حقایق در جزئی ترین پدیده ها ظهور می یابند).   9- دل انسان با آنکه بسیار کوچک است/ جایگاه خداوند است .   10- در دل و قلب انسان هر دو جهان ( دنیا و آخرت ) جای گرفته است / و این دل حالات مختلف پیدا می کند گاهی شیطان می شود و گاهی آدم .   11-  نگاه کن که همه ی جهان و آفریده های آن، (نظایر شیطان و فرشته) با هم آفریده شده و در هم آمیخته اند . ( حقیقت عالم یک چیز است با جلوه ها و مظاهر مختلف )   12- جهان با نظمی افریده شده است که اگر یک ذره از آن را جابه جا کنی/ به همه ی جهان خلل وارد می شود .   13- همه ی پدیده های جهان سرگشته و متحیر هستند و در عین حال حتی یک جز از آنها نیز / از نظام حاکم بر آفرینش سرپیچی نمی کند و همگی تابع امر خداوند هستند .   14- همه ی دیده های آفرینش در عین جنبش ، آرام هستند ( از نظام حاکم بر آفرینش سرپیچی نمی کنند) و همگی تابع امر خداوند هستند .   15- همه پدیده ها نسبت به ذات خود آگاه ( تسبیح حق می گویند ) و به سوی حق در حرکت اند.   16- جمال و زیبایی جان بخش خداوند/ در هر ذره از ذرات آفرینش پنهان است.    درس بیست و یکم/ سی مرغ و سیمرغ   1- همه ی مرغان جهان انجمنی تشکیل دادند و در مجمعی گرد آمدند .   2- همه ی مرغان گفتند که این در زمان و در این روزگار/ هیچ سرزمینی بدون پادشاه نیست .   3- چگونه است که سرزمین ما شاه ندارد؟/ درست و  طبق رسم قاعده نیست که بیشتر از این بدون پادشاه بمانیم .   4- شایسته است به یکدیگر کمک و یاری کنیم / و در جست جوی پادشاهی باشیم.   5- پس همگی در جایگاهی گرد آمدند / و همه با هم برای یافتن پادشاه به تفکر و مشورت پرداختند .   6- نباید تصور کنی که راه رفتن به کوه قاف ، راه کوتاه و آسانی است بلکه در این راه سختی ها و مشکلات بسیاری وجود دارد.   7- برای پیمودن این راه ، فردی شجاع  و با اراده و شگفت آور لازم است / زیرا این راه ، راهی طولانی و پر از خطر است.   8- نه توان رسیدن به او وجود دارد و نه قدرت صبر و شکیبایی دوری از او / خلق بسیاری عاشق و دیوانه او هستند.   9- خیالاتی که از عشق گل در سرم وجود دارد ، کافی ست / زیرا گل زیبا به عنوان تنها معشوق من برایم کافی می باشد.   10- بلبل نمی تواند سختی راه رسیدن به سیمرغ را تحمل کند / عشق گل برای بلبل کافی ست.   11- اگر چه گل بسیار زیبا و صاحب جمال است / اما حسن و زیبایی او چند روزی ببیش نیست و زود از بین می رود ( اشاره به کوتاهی  عمر گل ) .   12- وقتی می توانی به درگاه با عظمت پروردگار راه یابی / چرا باید دلبسته ی چیزی شوی که در برابر درگاه با عظمت حق ، نا چیز و حقیر است ؟   13- هر کسی که می تواند به درگاه با عظمت حق برسد و با او همراز شود/ چگونه می تواند به سبب دلبستگی به چیز های نا چیز و بی ارزش از وصول به حق باز ماند؟   14-  با رنج و سختی در ویرانه منزل می گزینیم / زیرا گنج در خرابه ها وجود دارد .   15- عشق ورزیدن به سیمرغ افسانه و داستانی بیش نیست / زیرا عشق به او کار هر کسی نیست و از عهده ی هر کسی بر نمی آید .   16- من مرد راه عشق نیستم و طاقت سختی های راه  عشق او را ندارم / بنابراین عشق به گنج و ویرانه بایم کافی است.   17- پس از آن پرندگان دیگر همگی / از روی نادانی و بی خبری عذر هایی ذکر کردند .   18- اگر عذر هر یک از پرندگان را برای تو بگویم / سخن طولانی خواهد شد پس عذر مرا بپذیر.   19- همگی گفتند که در حال حاظر به پیشوایی نیاز داریم/ که به اداره ی امور این سفر پر خطر بپردازد.   20- تا در این راه ما را رهبری و هدایت کند / زیرا نمی توان با خود رایی و بدون وجود رهبر این راه را طی کرد.    21- در چنین راه پر خطری به حاکمی  با اراده و کاردان نیاز داریم / امید است که با راهنمایی او بتوانیم از سختی ها و مشکلات عبور کنیم .   22- با کمال میل از حاکم خود فرمانبرداری می کنیم / و هر چه او بگوید – چه نیک و چه بد – آن را انجام می دهیم.   23- راه را بی سرانجام  و بی پایان و سختی ها و مشکلات را بدون چاره می دیدند .   24-  وقتی آن پرندگان از آن راه بی پایان ترسیدند / همگی در یک مکان جمع شدند.   25- هد هد گفت : در راه ما هفت بیابان ( هفت مرحله ) وجود دارد / وقتی از این هفت مرحله گذشتیم، به درگاه سیمرغ خواهیم رسید .   26- در جهان هیچ کس از این راه باز نگشت / و کسی از مسافت این راه آگاه نیست ...                                                              «وادی اول»   27- وقتی که به مرحله طلب برسی/ هر لحظه با رنج و سختی های فراوانی رو برو می شوی .   28- در مرحله طلب در هر لحظه بلاهای فراوانی وجود دارد / و آسمان با آن همه عظمتش در این وادی حقیر و ناچیز است .   29- در وادی طلب باید همه ی  تعلقات و دلبستگی ها را از خود دور کنی ...                                                              «وادی دوم»   30- پس از مرحله طلب ، وادی عشق آشکار می شود / و هر کسی که به آن جا راه یافت غرق آتش می گردد .   31- عاشق واقعی آن کسی است که همانند آتش ، تند رو و سوزنده و سرکش باشد .   32- عاشق راه حق حتی یک لحظه نیز عاقبت اندیش و آینده نگر نباشد / و همه چیز را با خوشی در آتش بسوزاند ...                                                              «وادی سوم»   33- پس از وادی عشق ، وادی معرفت درنظر تو بی آغاز و بی انتها جلوه می کند .   34- وقتی که از آسمان این راه عالی و والا/ آفتاب معرفت و شناخت بتابد.   35- هر کسی به اندازه استعداد و شایستگی  خود بینا و اهل بصیرت می شود / و در حقیقت از ارزش و مقام خود آگاه می گردد....                                                              «وادی چهارم»   36- پس از وادی معرفت ، وادی استغنا و بی نیازی است/ مرحله ای که در آن هیچ ادعا و مقصودی وجود ندارد .   37-  در این جا، هشت بهشت همانند مرده ای بی روح است / و هفت جهنم نیز همچون یخی سرد و افسرده است .   38- اگر هزاران جان در دریای استغنا بیافتد و غرق شود / باز هم بسیار نا چیز است به گونه ای که انگار شبنم نا چیزی در دریای بی کرانی افتاده است ...                                                              «وادی پنجم»   39- پس از وادی استغنا وادی توحید است / یعنی مرحله ای که خداوند عین قوای بنده می شود و تنها خداوند در دل بنده جای دارد و بنده به حق توجه دارد .   40- اگر سالکان از این بیابان ( توحید) بگذرند / همگی به وحدت و یگانگی می رسند .   41- وادی توحید ، سر منزل یکی دیدن است ، و در این مرحله همه ی چیز ها را بیش از یکی نمی بینی و آن یکی نیز خداوند است ...                                                              «وادی ششم»   42- پس از وادی توحید ، وادی حیرت شروع می شود / که کار سالک در این مرحله پیوسته تحمل درد و حسرت است .   43-  وقتی سالک حیران به مرحله حیرت می رسد / در سرگردانی و سرگشتگی می ماند و راه را گم می کند .   44- هر چیزی که در مرحله توحید نصیب سالک شده بود / در این مرحله گم و ناپدید می گردد...                                                              «وادی هفتم»   45- پس از وادی حیرت مرحله فقر و فناست یعنی نیستی سالک در خداوند و بیرون آمدن از صفات خود/ در این مرحله سخن گفتن از خود روا و شایسته نیست .   46- این مرحله ، مرحله فراموش کردن خود است / و سالک در این مرحله هیچ احساس و حرکتی از خود ندارد .   47- در این مرحله سایه های جاویدی را می بینی که به سبب خورشید وجود حق ، گم و ناپیدا هستند.   48- سرانجام از هر صد هزاران پرنده تعداد اندکی از پرندگان به مقصد رسیدند.   49- از آن همه پرنده ، تعداد اندکی به آنجا رسیدند / به گونه ای که ازهرهزاران کس تنها یکی به مقصد رسید .   50- همه گفتند ما به اینجا آمدیم / تا سیمرغ پادشاه ما باشد.   51- ما همه سرگشتگان درگاه سیمرغ ( خداوند ) و عاشقان و بی قراران راه رسیدن به او هستیم .   52- مدت زیادی است که در راه رسیدن به سیمرغ گام نهاده ایم/ و از هزاران پرنده مشتاق تنها سی پرنده توانستیم به درگاه او برسیم .   53- وقتی آن سی پرنده به یکدیگر نگاه کردند/ دیدند که بی تردید خودشان ( سی مرغ ) همان وجود واحدی ( سیمرغی ) هستند که به دنبال آن بودند .    درس بیست و دوم / طوطی و بازرگان   1- بازرگانی بود که طوطی زیبایی داشت و در قفس زندانی بود .   2- وقتی که بازرگان برای سفر آماده و مهیا شد و شروع به رفتن به هندوستان کرد.   3- از سر کرم و بخشش به هر غلام و کنیزک/ گفت : زود بگو برای تو چه هدیه ای بیاورم ؟   4- هر کدام از آنها از بازرگان هدیه ای خواست / و آن مرد نیک ( بازرگان ) به همه قول  و وعده داد.   5- بازرگان به طوطی گفت : چه هدیه ای می خواهی / که من از سرزمین هندوستان برای تو بیاورم ؟   6- طوطی گفت : وقتی آنجا طوطیان را دیدی/ حال و روز مرا برای آنان بیان کن .   7- که فلان طوطی که مشتاق دیدار شماست/ سرنوشت او را در قفس ما گرفتار کرده است .   8- او به شما سلام رسانید و خواست که به فریادش برسید/ و از شما چاره و راهنمایی و هدایت خواست.   9- گفت آیا شایسته است که من در نهایت اشتیاق / در اینجا بمیرم و در دوری و جدایی از شما جان دهم.   10-  ای بزرگان به هنگام شادی در میان چمنزار/ از این مرغ زار و محنت کشیده یادی کنید.   11- مرد بازرگان این پیام را قبول کرد / که سلام طوطی را به هم جنسان او ( طوطیان هند )برساند.   12- وقتی که بازرگان به نقاط دور در سرزمین هندوستان رسید / در بیابان چند طوطی دید .   13- اسب را متوقف کرد ، سپس طوطیان را صدا کرد / و سلام و پیام طوطی را به آنها رساند.   14- یک طوطی از آن طوطیان لرزید/ به زمین افتاد و مرد و نفسش قطع شد .   15- خواجه از گفتن خبر پشیمان شد / و گفت : من باعث مرگ این حیوان شدم .   16- آیا این طوطی با آن طوطی خویشاوند است ؟/ آیا این دو طوطی دو جسم و یک روح بودند .   17- چرا این کار را کردم و این پیام را دادم ؟/ و طوطی بیچاره را با این سخن نپخته و نسنجیده سوزاندم و نابود کردم .   18- این زبان همانند سنگ آتش زنه و آهن است / و آنچه که از زبان بیرون می جهد همانند آتش است.   19- این سنگ و آهن را بیهوده برای مطلب یا برای لاف زدن و خود ستایی بر همدیگر نزن ( زبان را بیهوده به حرکت در نیار و سخنان بیهوده نگو ) .   20- زیرا هوا تاریک است و هر سو پنبه زار وجود دارد / جرقه و پاره آتش در میان پنبه چگونه می تواند باشد؟ (سخنی که از زبان بیرون می آید می تواند همانند آتش همه چیز را بسوزاند.)   21- یک سخن نا بجا و عجولانه می تواند دنیایی را نابود کند/ و در مقابل یک سخن درست، انسان های ترسو را به شیران شجاع تبدل می کند.   22- بازرگان تجارت را به پایان رسانید / و شادمان و کام روا به منزل خود بازگشت .   23- برای هر غلامی هدیه ای آورد / و به هر کنیزکی سهم و نصیبی بخشید .   24- طوطی گفت : هدیه و ارمغان من کجاست ؟/ آن چه را که دیدی و آن چه را که شنیدی برای من بیان کن .   25- بازرگان گفت من خودم از گفتن پیام پشیمان هستم / و همواره دست و انگشتان خود را به نشانه ی پشیمانی و حسرت گاز می گیرم .   26- من چرا بیهوده و از روی نادانی و دیوانگی پیام خام و نسنجیده ای را بردم .   27- طوطی گفت : ای خواجه پشیمانی تو از چیست ؟ / و چه چیزی موجب این خشم و غم و اندوه شده است .   28- بازرگان گفت : من شکایت های تو را به گروهی از طوطیان که همتا و نظیر تو بودند ، گفتم .   29- یکی از طوطیان به درد تو پی برد / زهره اش پاره شد و لرزید و جان داد .   30- من پشیمان شدم برای چه این پیام را گفتم ؟ / اما وقتی گفتم ، دیگر پشیمانی سودی ندارد .   31- هر نکته و سخنی که ناگهان از زبان بیرون می پرد و گفته می شود / همانند تیری بدان که از کمان بیرون می جهد و دیگر قابل برگشت نیست (سخن گفته شده ، مانند تیر رها شده ای است که قابل برگشت نیست).   32- ای پسر آن تیر از راه باز نمی گردد و قابل برگشت نیست / جلوی سیل را از آغاز باید گرفت .   33- وقتی جلوی سیل از آغاز گرفته نشود و از سر بگذرد ، جهان را فرا می گیرد/ و اگر کل جهان را ویران کند ، شگفت آور نیست.   34- وقتی که آن طوطی شنید که طوطی هند چه کار کرده است / لرزید و افتاد و مرد .   35- وقتی که خواجه طوطی را به این رنگ و حال دید از جا پرید و گریبان خود را (لباس) از شدت غم و اندوه پاره کرد.   36- گفت: ای طوطی زیبای خوش آواز/ چه برای تو پیش آمده؟ چرا اینگونه شدی؟   37- افسوس بر پرنده ی خوش آواز من / افسوس بر هم صحبت و هم راز من .   38-  افسوس بر طوطی تیز هوش و زیرک من / که باز گو کننده ی اندیشه ها و رازهایم بود.   39- افسوس و صد افسوس/ که چنان ماه زیبایی (طوطی) زیر ابر پنهان شد.(طوطی ام مرد)   40- من به قیافه می اندیشم و معشوق من/ به من می گوید که «به چیزی جز دیدار من نیاندیش.»   41- لفظ و صدا و سخن را کنار می گذارم/ تا بدون واسطه با تو راز و نیاز کنم (سخنان نغز عارفانه در کلام نمی گنجد).   42- حیات راستین و زندگی واقعی عاشقان در این است که قربانی معشوق شوند / تنها دلدادگان می توانند صاحب دل باشند.   43- از ماجرای عشق اندکی را با تو گفتم ، زیرا اگر روشن تر بگویم / نه فهم تو تاب تحمل شنیدن آن را دارد و نه زبان من قدرت بیانش را دارم.   44- این سخن بسیار طولانی است ، ماجرای بازرگان را حکایت کن / تا بدانیم سرانجام حال آن مرد نیکو چه شد؟   45- خواجه در ناله و زاری درد و غم از دست دادن طوطی / سخنان پراکنده ی بسیاری بر زبان می آورد.   46- معشوق این آشفتگی و پریشانی را دوست دارد / به هر حال کوشش بیهوده از خفتن و کاهلی بهتر است.   47- ای پسر ! به خاطر این است که خداوند مهربان فرمود:/ «او هر روز در کاری است » (مقصود بیت: با وجود این که خداوند بی نیاز است ، همواره در کار است ، پس ما که سراپا نقص و نیازیم و به کمال نیاز داریم باید همیشه در کار باشیم.)   48- پس از آن بازرگان طوطی مرده را از قفس بیرون انداخت / طوطی پرید و بر شاخه ی بلندی رفت.   49- طوطی مرده ، آن چنان پرواز کرد/ که گویا خورشید شرق تاخت و تاز کرده است.   50- خواجه در کار طوطی متحیر و حیران شد/ ناگهان پی برد که رازی میان طوطی هند و طوطی او بوده است.   51- رو به سوی بالا کرد و گفت: «ای مرغ خوش آواز / از بیان حال خود به ما نصیبی بده (حال خود را برای ما بیان کن).   52- طوطی هند چه کرد که تو آن را آموختی؟/ مکر و حیله به کار بستی و مرا در آتش حسرت سوزاندی»   53- طوطی گفت : «که آن طوطی با کار خود ( مردن ) به من پند داد/ که آواز خوانی و دوستی و محبت را ترک کن.»   54- زیرا آواز خوش تو، تو را در قفس گرفتار کرد/ طوطی هند، خود را به مردن زد تا از او یاد بگیرم و پند او را به کار ببندم .   55- یعنی ای کسی که شاد کننده ی عام وخاص ( همه مردم ) شده ای / همانند من بمیر، تا رهایی یابی.   56- اگر همچون دانه باشی ، مرغان تو را برمی چینند و می خورند / و اگر همانند غنچه باشی کودکان تو را از شاخه جدا می کنند .   57- دانه را پنهان کن، و کاملا همانند دام شو/ غنچه را پنهان کن، و همانند علف روییده بر پشت بام شو تا مورد توجه قرار نگیری (جلوه و هنر و فضیلت خود را پنهان کن تا مورد توجه واقع نشوی.)   58- هر کسی که زیبایی خود را در معرض فروش و نمایش گذاشت / حوادث نا خوشایند بسیاری به او روی می آورد .   59- همه متوجه او می شوند و خشم و حسادت آنها به سویش روانه می گردد/ و بر سرش می ریزد همان گونه که آب از مشک می ریزد .   60- دشمنان از سر حسادت موجب آزار او می شوند / و دوستان هم عمر او را تلف و تباه می سازند .   61- به لطف و محبت خداوند باید پناه برد / زیرا او لطف و محبت بسیاری بر روح ما می بارد.   62- آن چنان پناهی که توصیف آن ممکن نیست ، چنان پشتوانه ای که آب و آتش (همه آفریده ها) سپاه و یاور تو گردند .   63- مگر نه آن است که دریا یار و یاور حضرت نوح و موسی شد / و بر دشمنان آنان غالب شد ونابودشان کرد . ( اشاره به غرق شدن قوم حضرت نوح و همچنین غرق شدن فرعونیان در رود نیل.)   64- مگر نه آن است که آتنش ابراهیم را نسوزاند و حافظ او شد؟/ و بدین وسیله دماغ نمرود را سوزاند و او را بیچاره و ناکام کرد.   65- مگر نه آن است که کوه، حضرت یحیی را به سوی خود خواند و به او پناه داد؟/ و دشمنان را که قصد جان او را کرده بودند با ضربه ی سنگ دور کرد؟   66- گفت: «ای یحیی، بیا به من پناه بیاور / تا تو را از آسیب شمشیر تیز مصون و در امان داشته باشم.»   67- طوطی از سر صداقت به بازرگان یکی دو تا پند داد / و بعد از آن گفت: درو بر تو، بعد از این بین ما جدایی خواهد بود .   68- خواجه به طوطی گفت : در امان خدا برو / تو اکنون راهی تازه به من نشان دادی .   69- خواجه با خود گفت : که این ماجرا برای من پند است / راه طوطی را پیش خواهم گرفت زیرا راه روشنی است .   70- جان من کمتر از طوطی نیست؟/ جان باید این گونه مبارک و نیک پی باشد تا آدمی را به سوی کمال هدایت کند .   درس بیست و سوم/ بیداد ظالمان   1- مرگ به سراغ شما نیز خواهد آمد / و رونق روزگار شما نیز سپری خواهد شد و از بین خواهد رفت .   2- محنت و سختی، جغد شوم ویرانگری است که به ما بسنده نمی کند ، شما را نیز خانه خراب خواهد کرد .   3- رنج و مصیبت روزگار به طور ناگهانی/ بر باغ و بوستان زندگی شما نیز می گذرد و طراوت و زیبایی آن را از بین می برد.   4- مرگ که به هیچ کس رحم نمی کند و دامنگیر همه می شود/ به سراغ شما نیز خواهد آمد .   5- وقتی عدالت و داد پروری عادلان، در جهان باقی نماند / پس ظلم و ستم شما ظالمان نیز پایدار نخواهد ماند.   6- وقتی فریاد و غرش شیر مردان و انسان های دلیر باقی نماند / پس این پارس کردن های شما فرومایگان و دست نشاندگانشان نیز از بین خواهد رفت .   7- باد مرگ که شمع زندگی افراد زیادی را خاموش کرده و جان آنها را گرفته است/ چراغ زندگی شما را نیز خاموش خواهد کرد و جان شما را نیز خواهد گرفت .   8- به این دنیا که همانند کاروانسرا است افراد بسیاری آمده و از آن رفته اند / پس شما نیز به ناچار خواهید مرد و دنیا را ترک خواهید کرد .   9- ای کسی که به بخت و اقبال سعادتمند خود می نازی و به آن افتخار می کنی / این خوشبختی و خوش اقبالی شما نیز سپری خواهد شد.   10- این فرصت حکم رانی و کام رانی که از انسانهای نیک به شما فرو مایگان رسیده است ، سر انجام از شما نیز خواهد گذشت و دوران توانمندی شما نیز به پایان خواهد آمد .   11- در مقابل ظلم و ستم شما صبر و بردباری پیشه می کنیم / تا دوران پر از سختی و ظلم و ستم شما نیز به پایان برسد.   12- مال و مقام این دنیا همانند آب راکد و بی حرکتی است / یقینا این آب ایستاده و راکد شما (مال و جاه شما) سر انجام به سوی نیستی و نابودی حرکت می کند. (سر انجام مال و مقام شما نیز از بین خواهد رفت)   13- ای کسی که مردم را به دست عاملان و کارگزاران درنده خو سپرده ای / این درنده خویی کارگزاران و دست نشاندگان شما نیز از بین خواهد رفت .   14- مرگ و نیستی که زندگی و بقا گرفتار حکم اوست / به سراغ کارگزاران و دست نشاندگان شما نیز خواهد آمد و به آنان نیز رحم نخواهد کرد .    درس بیست و پنجم/ زال و رودابه   1- شاه کابل دختری دارد که بسیار زیباست و چهره اش از خورشید روشن تر و درخشان تر است .   2- تمام بدن او همانند عاج سفید و روشن است/ چهره اش همانند بهشت زیبا و قامتش همچون درخت ساج ، استوار و راست است.   3- چشمانش همانند گل های نرگس باغ زیباست / و مژگانش بسیار تیره تر و سیاه تر از پر کلاغ است.   4- رودابه همانند بهشتی آراسته و زیبا است / که سرشار از زیبایی و زیور و آرامش و آسودگی است...   5- وقتی رودابه ی زیبا روی سخنان زال را شنید / فورا گیسوان خود را از سر باز کرد.   6- رودابه گیسوان کمند آسای خود را که به بلندی سرو بود گشود / گیسوان خوشبویی که هیچ کس گیسوانی به خوشبویی او ندارد ...   7- رودابه گیسوانش را از بالای کنگره قصر آویزان کرد / که به پایین و انتهای دیوار قصر رسید .   8- آن گاه رودابه از بالای قصر فریاد بر آورد / که ای پهلوان زاده ی دلیر   9- این سر گیسوی مرا از یک سو بگیر / گیسوان من باید از آن تو باشد ...    درس بیست و ششم/ بهار   1- بهار زیبا با رنگ و بوی خوش فرا رسید/ با زیبایی های فراوانی که به طبیعت بخشید.   2-آسمان لشگری آماده ساخت/ با لشگری از ابر سیاه که رئیس و بزرگ آنها باد صبا است.   3-آن ابر سیاه مانند مرد سوگواری گریه می کند(بارش شدید باران)/ آن رعد مانند انسان عاشق غمگین ناله و زاری می کند.   4- گاه گاهی خورشید از میان ابرهای تیره ی بهاری مانند مرد زندانی ظاهر می شود/ که گاه گاهی بر زندانیانش گذر می کند و خود را به او نشان می دهد.   5- جهان چند روزی ناراحت و غمگین بود/ با دوای گل سفید خوش بود بهتر شد (زمستان رفت و بهار فرا رسید).   6-  باران خوش بوی به شدت و پشت سر هم بارید/  و حریر نازک توری از برف بر روی زمین پهن کرد.   7-  گل لاله مانند پنجه ی عروسی که با حنا رنگ شده باشد زیبای خود را نشان می دهد.   8-  بلبل بر روی شاخه ی بید شروع به خواندن کرد.   برف   1- هرگز کسی به این صورت از برف نشان نداده و در عمر خود به این اندازه برف ندیده است / انگار که زمین همانند لقمه ای در دهان برف است .   2- همان گونه که دانه ی پنبه در میان پنبه قرار گرفته است / کوه ها نیز در میان برف پنهان هستند .   3- ناگهان از ترس هجوم و تاخت و تاز ناگهانی برف لرزه بر اطراف و اکناف روزگار افتاد .   4- وقتی که برف کوه ها را کاملا پوشانید همه ی موجودات از جان خود نا امید شدند.   5- چاه همه خانه ها همانند چاه المقنع است / که با گوهر جیوه  مانند برف پر شده است .   6- از بس که برف در خانه ها فرو آمده و باریده است / به غیر از لقمه برف لقمه دیگری در حلق اهل خانه فرو نرفته است .   7-  اگر جسم ناتوان برف از آرد یا پنبه بود/ مردم از نظر نان و لباس بی نیاز می شدند.   8- برف همانند میهمانی است که از بس به خانه مردم سر فرو می برد/ سرد و بی مزه شده و مردم از آن سیر شده اند. (ریزش برف آن چنان زیاد است که مردم از آن اشباع شده اند.)   9- اگر چه برف همه خانه و زندگی  ما را سفید کرد/ خدایا تمام زندگی و هستی برف سیاه و نابود باد.   10- چنین هنگامی شادی و نشاط برای کسی مسلم است / که در روز های برفی از اسباب و وسایل خوشی و شادی بهره مند است.   11- آن کسی که از لباس و شراب و خیمه و آتش ( اسباب عیش و رفاه ) بهره مند است / به هنگام صبح بر ریزش برف مژده می دهد و اظهار شادی می کند .   12- نه افراد محتاج و تهی دستی  مثل من که هر لحظه از باد و سوز بسیار سرد و زمستان / با آهی سرد برف را نفرین می کنند و از بارش آن شاد نمی  شوند .   13- انسان تهی دستی مثل من دست خالی خویش  را به زیر چانه اش می گذارد / و تار و پود برف را در هوا می شمارد.   14- ما همانند مر غابی هایی که برکنار آب می نشینند/ با حالتی غمگین  و تهی دست دور تا دور برف نشسته ایم.   15- اگر قوت و توانایی داشتیم از نردبان برف (بارش یکریز برف) بر اوج آسمان می رفتیم که قرص خورشید را بیابیم تا دوباره شروع به تابیدن کند.   نیایش   1- خدایا ! تاریکی و ظلمت مرا به روشنایی تبدیل  کن /  و مرا همانند روشنایی روز بر جهان پیروز گردان.   2- ظلمت  و تاریکی مرا در بر گرفته و امیدی به آینده نیست / مرا در این ظلمت و تاریکی همانند خورشید رو سپید و مؤفق گردان .   3- خدایا تو یاری رس فریاد همه مظلومان هستی / پس به فریاد من مظلوم و دادخواه برس.   4- خدایا سوگند به اشک چشم کودکان محروم / سوگند به آه سوزناک پیران ستم کشیده.   5- سوگند به خدا خدا کردن های دادخواهان و گناهکاران.   6- سوگند به نیازمندانی که از خلق احساسی بی نیازی می کنند و تنها به تو نیازمند هستند / سوگند به عاشقان مجروحی که در راه عشق غرقه به خون شده است.   7- سوگند به آنانی که از خانه و سرزمین خود دور افتاده اند / سوگند به آنانی که از کاروان عاشقان تو پس مانده اند و در مانده شده اند .   8- سوگند به دعایی که از زبان سالک نو پای راه عشق بیرون می آید / سوگند به آهی که از سر سوز و عشق بلند می شود.   9- سوگند به اشک های معطر عاشقان گریان / سوگند به قرآن و چراغ سحر خیزان.   10- سوگند به مقبولان درگاه تو که گوشه گیری اختیار کرده اند / سوگند به انسان های پاکی که از ناپاکی و آلودگی دور هستند.   11- سوگند به هر عبادتی که در نزد تو شایسته و درست است / سوگند به هر دعایی که مورد پذیرش توست.   12- که بر دل غمگین  و پر خون من رحم کن / و مرا از غم و اندوه رهایی ده.